همزمان با التهاب در قفقاز و کرانه‌های ارس بیست و یکمین شماره «از سعدآباد تا توپکاپی» به روابط جمهوری آذربایجان و ترکیه پرداخته است روابطی که برای رسیدن به روزهای آفتابی از پیچ و خم‌هایی گذشته است.
دیدارنیوز _ رضا قنبری*: آسمان باکو و استانبول این روز‌ها آفتابی است! پرچم‌های دو کشور از در و دیوار آویخته شده و اردوغان و علی اف چنان به پایتخت‌های هم سفر می‌کنند که انگار دو دوست برای آخر هفته یکدیگر را به شام دعوت کرده‌اند. رفقای استراتژیکی که پس از پیروزی مهم در قره باغ روابط خود را مستحکم‌تر از پیش کرده و حالا به اتفاق متحدان جدیدی، چون اسرائیل و پاکستان در فکر گسترش نفوذ خود در حوزه قفقاز هستند. روندی که به نظر به مذاق ایران خوش نیامده و مانور بزرگ "فاتحان خیبر" در کرانه‌ی ارس خبر از اتفاقات جدید در ماه‌های آینده می‌دهد. نگاهی تاریخی به روابط ترکیه و آذربایجان در سه دهه اخیر شاید بهتر عمق پیوند‌های دوکشور را روشن سازد.
فایل صوتی این گزارش را این جا بشنوید
دهه اول، عصر استقلال: هر چند مسوت ییلماز Mesut Yılmaz نخست وزیر ترکیه، در آخرین روزهای سال ۹۱ بعنوان نخستین مقام رسمی جهان استقلال آذربایجان را به رسمیت شناخت، اما روابط دو کشور با به قدرت رسیدن ابلفضل ایلچی بی Abulfaz Elchibey در باکو روی ریل افتاد. او که برخلاف ریس جمهور سابق حامی ترکیه بود در اولین گام قرارداد خط لوله ۱۷۰۰ کیلومتری باکو تفلیس جیهان را با سلیمان دمیرل Suleyman Demirel امضا رساند. خط لوله‌ی که در سه دهه اخیر، چون ریسمانی محکم عامل ائتلاف سیاسی دو کشور بوده و در سال گذشته حدود ۲۱۱ میلیون بشکه نفت را از باکو به اروپا ارسال کرده است. هرچند به قدرت رسیدن حیدر علی اف Heydar Aliyev بعنوان مهره روسیه در باکو و جنگ قره باغ در سال ۹۴ روابط ترکیه-آذربایجان را از شتاب اولیه انداخت، اما سرمایه گذاری شرکت‌های ساختمانی ترک در زیرساخت‌های مهم آذربایجان و ادامه همکاری حیدر علی اف در پروژه باکو-جیهان خبر‌های خوب دهه ۹۰ برای حاکمان دو کشور بود.
دهه دوم، موسم جدایی: ریس جمهور گل در دهه ۲۰۰۰ به دنبال کاهش تنش با همسایگان بود. گفتگو‌ها برای عادی سازی روابط با ارمنستان و صلح در قره باغ توسط آک پارتی آغاز شد. اما آذربایجان که یک پنجم سرزمینش در اختیار ارمنستان بود گفتگو‌ها را به خروج ایروان از قره باغ منوط می‌کرد. آن‌ها با جمله معروف "تا همه چیز حل نشود هیچ چیز حل نمی‌شود". حل بحران قره باغ را پیش شرط هرنوع صلحی در قفقاز می‌دانستند. با حضور عبدااله گل Abdullah Gül در استادیوم فوتبال ایروان و گفتگو علی بابا جان Ali babacan وزیر خارجه ترکیه با همتای ارمنی در زوریخ فضای عمومی در آذربایجان چنان بر علیه آنکارا بسیج شد که حتی پرچم‌های این دوست قدیمی از سطح شهر باکو جمع شد. افزایش تعرفه گاز صادراتی آذربایجان و تحریم برخی از کالا‌های ساخت ترکیه از نتایج نرمش ترکیه در برابر ارمنستان بود. هرچند سفر‌های متعدد اردوغان به آذربایجان در سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۱ و سخنرانی پرهیجان او در مجلس درباره برادری خدشه ناپذیر دو کشور توانست آبی بر آتش اتفاقات این دهه باشد.
دهه سوم، آغاز اتحاد: در این دهه زوج اردوغان ـ علی اف در قدرت تثبیت شده بودند. حالا دو کشور با شناخت دقیق‌تر از یکدیگر به سمت همپوشانی همه جانبه حرکت می‌کردند. آذربایجان با افتتاح خط لوله متعدد، منابع بزرگ انرژی خود را از راه ترکیه به اروپا می‌فرستاد و ترکیه ارتش آذربایجان را با استاندارد‌های ناتو تقویت و باکو را به عنوان شریک در سازمان‌های بین‌المللی و قرارداد‌های بزرگ بازی می‌داد. دو کشور در این دهه با تکمیل پروژ‌های "جاده ابریشم آهنی" به شرکای راهبردی مبدل شده و ترکیه به عنوان بزرگترین سرمایه گذار خارجی در هزاران پروژه ساختمانی، گردشگری، سلامت و امنیتی آذربایجان حضور داشت. از سوی دیگر علی اف هم با خرید سهام شرکت‌های بزرگ نفتی و پتروشمی در دو دهه اخیر حدود ۲۰ میلیارد دلار سرمایه به اقتصاد ترکیه وارد کرده است.
دهه چهارم، به سوی برادری: مسئله قره باغ به لولای ائتلاف دو کشور در آغاز این دهه تبدیل شد. آذربایجان که در طول سه دهه اخیر، اشغال قره باغ را به عنوان نقطه ضعف نظامی-سیاسی در حافظه تاریخی داشت با استفاده از استراتژی تازه سیاست خارجه دولت اردوغان که مبتنی برای حضور نظامی در منطقه بود توانست بر این ترومای تاریخی غلبه کند. آن‌ها با تقویت گفتمان‌های ناسیونالیستی و البته تجهیز ارتش آذربایجان بوسیله درآمد‌های هنگفت نفتی در جنگ پارسال قره باغ به یک پیروزی قاطع دست یافتند تا سطح روابط دو کشور به «یک ملت، دو دولت» ارتقا یابد.
افزایش قدرت ترکیه و آذربایجان در کرانه ارس، تامین امنیت انرژی ترکیه و البته اتصال راه زمینی خزر-مدیترانه بوسیله کوریدور "زنگوزور" از مهمترین برنامه این ائتلاف درسال‌های آینده است. هرچند به دلیل تصمیم گیری از بالا به پایین در دوکشور و البته فضای بسته سیاسی در آذربایجان هنوز جامعه مدنی، گروه‌های مردمی و حتی بخش بزرگی از گروه‌های سیاسی به درون این ائتلاف راه داده نشده و ممکن است با تغییر سران هرکدام از کشور‌ها کل معادله تغییر کند.
درحالی این یادداشت منتشر می‌شود که تا ساعتی دیگر رزمایش "برادری خلل ناپذیر ۲۰۲۱" در منطقه نخجوان پایان می‌یابد. مانوری که از تشکیل تیپ‌های مشترک نظامی بین نیرو‌های رزمی ترکیه و آذربایجان در منطقه قفقاز خبر می‌دهد. ارمنستان هم پس از سه دهه از دیروز آسمان خود را برای پرواز‌های آذربایجان-نخجوان باز کرد تا پرواز‌های باکو دیگر مجبور به عبور از آسمان ایران نباشند. از سوی دیگر لاورف وزیر خارجه روسیه در دیدار با امیر عبدالهیان از پیشنهاد تشکیل مذاکرات ۳+۳ با حضور سه کشور قفقار "آذربایجان، ترکمنستان ارمنستان" با ایران، ترکیه و روسیه را داده است. روندی که بیش از همه نشان از افزایش روز به روز قدرت ائتلاف ترکیه ـ آذربایجان در منطقه قفقاز است.
*روزنامه‌نگار و کارشناس مسائل ترکیه