به نظر می‌رسد در جامعه ایران به موضوع شادی و نشاط اجتماعی به عنوان یک برنامه جامع و پروژه ملی نگاه نشده و حاکمیت چه در سیاست‌گذاری و تدوین قوانین و چه در سطح برنامه‌ریزی، اجرایی و عملیاتی، برنامه جامعی را دنبال نکرده است و بیراه نیست اگر بگوییم کوشش فردی برای توجه به موضوع نشاط، برای پایدارسازی این موضوع، راه به جایی نخواهد برد. در واقع امروزه میزان احساس رضایت از زندگی یکی از عوامل پیشرفت و شاخصی برای سنجش توسعه یافتگی جوامع بشری است. با این وجود، گزارش نشاط سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۶ نشان می‌دهد که نمره نشاط در ایران در رتبه ۱۰۵ قرار دارد.
دیدارنیوزـ فاطمه شاهین فر: قبل از اینکه در مورد مسئله نشاط اجتماعی بخواهیم به صحبت بپردازیم، اگر از شما پرسیده شود نشاط اجتماعی چیست و مصداق‌های آن کدام است؟ شما چه جوابی خواهید داد؟
آیا راهیابی تیم ملی فوتبال به جام جهانی و شادی و پایکوبی مردم در خیابان نشاط اجتماعی است یا حضور مردم در خیابان‌ها برای برگزاری جشن پیروزی نامزد مورد علاقه خود در انتخابات ریاست جمهوری؟ آیا شرکت در یک کنسرت باعث افزایش نشاط اجتماعی می‌شود یا چند برابر کردن یارانه‌ها؟
این سوال را در گوشه ذهنتان داشته باشید تا برای شما از تاثیر نشاط اجتماعی بر پیشرفت و رشد ملت‌ها بگوییم. تمامی محققان و دانشمندان علوم اجتماعی بر این امر توافق دارند که در یک جامعه شاد و خوشحال، افراد مشارکت موثرتر و هدفمندتری در امور ملی خواهند داشت. پس تامین نشاط اجتماعی یک امر حاکمیتی و لازم است که بر عهده حکومت می‌باشد.
نشاط اجتماعی از مؤلفه‌های رفاه اجتماعی به شمار می‌رود و بیش از مداخلات پزشکی و روانی به عوامل اجتماعی و اقتصادی وابسته بوده و در عین حال، یکی از مفاهیم محوری توسعه پایدار است.
اصولا خروجی جامعه شاد و امیدوار با خروجی و دستاورد جامعه غمگین بسیار متفاوت است. می‌توان گفت در جامعه شاد و انرژیک، شاخص‌هایی مانند رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی و در مجموع رضایت اجتماعی در حد قابل قبول و بالایی قرار دارد و برعکس در جامعه غمگین، وضعیت متفاوت است. شادی و نشاط نقش مهمی در تامین و ارتقای سلامت فرد و جامعه دارد و می‌تواند در کنار حس خرسندی و امید و اعتماد، سرعت‌دهنده تحقق توسعه ملک و ملت باشد. برخی دانشمندان معتقدند اگر مردم یک جامعه، احساس شادکامی، خشنودی و رضامندی نکنند، نمی‌توان آن جامعه را توسعه یافته قلمداد کرد.
در واقع امروزه میزان احساس رضایت از زندگی یکی از عوامل پیشرفت و شاخصی برای سنجش توسعه یافتگی جوامع بشری است. با این وجود، گزارش نشاط سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۶ نشان می‌دهد که نمره نشاط در ایران در رتبه ۱۰۵ قرار دارد. داده‌های این گزارش طی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵ از ۱۵۷ کشور جهان با شاخص‌های اقتصاد، کارآفرینی و فرصت‌ها، درک از فساد، بخشندگی، سلامت، اطمینان و امنیت و آزادی‌های فردی جمع آوری شدند. بر این اساس جامعه ایران بین کشور‌های با چهار رده نشاط، در دسته کشور‌های پایین‌تر از میانگین قرار می‌گیرد. نکته نگران‌کننده‌تر در این گزارش این است که در بررسی روند نشاط طی دو دوره ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۷ و ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵، نمره نشاط در ایران حدود ۵۰۷ هزارم کاهش پیدا کرده است.
وضعیت نگران کننده میزان نشاط اجتماعی در ایران
با این توصیف و مروری بر آنچه در جامعه امروز ایران می‌گذرد، به نظر می‌رسد در این جامعه به موضوع شادی و نشاط اجتماعی به عنوان یک برنامه جامع و پروژه ملی نگاه نشده و حاکمیت چه در سیاست‌گذاری و تدوین قوانین و چه در سطح برنامه‌ریزی، اجرایی و عملیاتی، برنامه جامعی را دنبال نکرده است و بیراه نیست اگر بگوییم کوشش فردی برای توجه به موضوع نشاط، برای پایدارسازی این موضوع، راه به جایی نخواهد برد.
اگرچه بند «ب» ماده ۹۷ قانون برنامه چهارم توسعه، دولت را مکلف کرده است به منظور پیشگیری و کاهش آسیب‌های اجتماعی نسبت به طرح جامعی برای بسط و گسترش روحیه نشاط، شادابی، امیدواری، اعتماد اجتماعی، تعمیق ارزش‌های دینی و هنجار‌های اجتماعی اقدام کند، با این حال و با گذشت سال‌ها، هنوز جلوه‌ای از تهیه و اجرای این طرح، بروز عینی نیافته است.
نعمت الله فاضلی، مردم‌شناس، نداشتن شناخت نظری درست از شادی را یکی از مسائل و موانع می‌داند و بر برخورداری از دیدگاه نظری مناسب برای گسترش شادی تاکید می‌کند. او در مقاله‌ای با عنوان «شادی چیست و از کجا می‌آید؟»، شادی را نوعی حالت یا احساس عاطفی و در عین حال نوعی ارزیابی عقلی از زندگی و وضعیت فرد از موقعیت خود می‌داند. این احساس و ارزیابی اگرچه توسط فرد صورت می‌گیرد، اما از طریق ارزش‌ها، باورها، هنجار‌ها و ساختار‌های اجتماعی تعین می‌یابد و طی فرآیند جامعه‌پذیری و فرهنگ‌یابی در افراد درونی می‌شود. با در نظر گرفتن این امر، شادی در جوامع و بین گروه‌های مختلف، برساخت متفاوتی است. با توجه به این واقعیت، شادی یک چیز واحد نیست بلکه در جهان واقعی، شادی‌های مختلف وجود دارد.
عوامل موثر بر نشاط اجتماعی جامعه ایرانی
از سوی دیگر، یافته‌های یک تحقیق علمی که همه مقالات معتبر علمی از سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲ با موضوع نشاط اجتماعی را بررسی کرده است، نشان می‌دهد که متغیر‌های رضایت از زندگی، عزت نفس، دینداری و ارتباط اجتماعی به نسبت سایر متغیرها، تاثیر زیادی بر نشاط اجتماعی در ایران دارند.
بر اساس آنچه آمد، باید گفت که موضوع شادی و نشاط عمومی و اجتماعی، به عنوان موتور محرکه و شتاب‌دهنده اهداف توسعه‌ای یک کشور و دولت- ملت و نیز برای توسعه برندینگ ملی، باید به یک مطالبه ملی و عمومی تبدیل شود. این یک «حق» و «مسئولیت» اجتماعی متقابل میان مردم و حکومت است که در صورت تحقق در تمام لایه‌های سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و اجرا، می‌تواند ضامن شتاب بیشتر در پیشرفت و مشارکت عمومی موثر و پررنگ در امور ملی باشد. اگر به این مهم به صورت امری فرعی نگریسته نشود و حاکمیت، خود پیشگام در تامین این حق عمومی باشد، می‌تواند آثار و نتایج مثبتی برای دهه‌های پیش روی ایران به دنبال داشته باشد.
برنامه‌ریزی برای تحقق نشاط اجتماعی از اصلی‌ترین نیاز‌های زندگی شهری است، زیرا شهروندان کمتر فرصت پیدا می‌کنند به خودشان و نیازهایشان فکر کنند و به شدت مستعد افسردگی هستند. جامعه با نشاط جامعه‌ای است که استعداد‌های افراد آن شکوفا شده و رفاه و امنیت را برای آحاد آن جامعه به ارمغان آورد؛ در مقابل، جامعه افسرده، خموده و غمگین، هر روز بر مشکلاتش افزوده و به دشواری و سختی بیشتر می‌گراید.
نشاط در زندگی، ترکیبی است از شرایط فردی و اجتماعی و در واقع خود نشانه‌ای است از نگرش‌های مثبت نسبت به جهان و محیطی که فرد را فراگرفته و در آن زندگی می‌کند. نشاط در زندگی، احساس خوشبختی، اعتماد متقابل و احساس تعهد و موارد مشابه همه در یک دسته فرهنگی قرار دارند و نشانه نگرش فرد به خود و جهان پیرامونی است. سطح پایین نشاط اجتماعی به گرایش‌های منفی نسبت به جامعه مربوط می‌شود.
باید به این نکته هم توجه کرد که بین شادی و زندگی، رابطه مستقیمی وجود دارد، یعنی کسی که در ظاهر و باطن شاد است، چهره‌ای گشاده دارد، امیدواری، پویایی و تفکر منطقی بر وجودش حکمفرماست. شادی، تصمیم‌گیری را برای او آسان می‌کند و تلاش و قدرت بهره‌مندی از فکر و عقل را برای او راحت‌تر می‌نماید.
چنین انسانی، زمین را بر خود تنگ نمی‌بیند، در کوچه باغ زندگی او از بن بست خبری نیست؛ در نتیجه از زندگی کردن لذت می‌برد و وجودش برای خود و دیگران ارزشمند می‌شود. در کل نشاط اجتماعی شرایطی است که افراد از آن احساس رضایت کرده و پویایی دارند. برای مثال مردم حتی در ماه محرم با شرکت در مجالس عزاداری احساس رضایت، پویایی و نشاط درونی می‌کنند، زیرا از منظر خود برای امام حسین (ع) کار می‌کنند که با آرمان‌های ایشان از یک انسان کامل همخوانی دارد؛ و یا کسی که در جایگاه خود می‌تواند کار مفیدی انجام بدهد و یا در کانون‌های فرهنگی، ادبی یا خیریه‌ها فعالیت می‌کند، به علت احساس مفید واقع شدن، نشاط واقعی پیدا می‌کند و از رضایت درونی بسیار بالایی بهره مند می‌شود. برنامه‌ریزی برای هر جامعه نیازمند شناخت وضعیت نشاط اجتماعی است. در واقع پژوهشگران اجتماعی معتقدند موتور محرکه توسعه پایدار، نشاط اجتماعی است.
به‌طور کلی می‌توان گفت نشاط و شادی تحت تأثیر جامعه و شرایط فردی انسان‌ها قرار دارد. شادکامی موجب تحرک فیزیکی و شکوفایی ظرفیت‌های جدید در جامعه می‌شود. برقراری گسترده روابط اجتماعی، گسترش مشارکت‌های مردمی و هدفمندی جامعه از آثار نشاط اجتماعی است. نشاط اجتماعی حاصل عواملی است که از جامعه‌ای به جامعه‌ای دیگر متفاوت هستند. این تفاوت ناشی از فرهنگ جوامع است. مقبولیت اجتماعی، امید به آینده، عدالت اجتماعی، پایبندی به معتقدات دینی، بیگانگی، همبستگی و محرومیت اجتماعی از عواملی هستند که در کاهش و افزایش نشاط اجتماعی مؤثر هستند.
این عوامل را در مجموع می‌توان در قالب سرمایه فرهنگی و سرمایه اجتماعی بیان کرد. اگر شادکامی اجتماعی را حاصل شادی‌های افراد جامعه بدانیم، به این باور می‌رسیم که افسردگی‌های افراد در افسردگی جامعه مؤثر است. پس باید عوامل مؤثر در ارتقای شادی‌های افراد را بشناسیم و برای گسترش این عامل‌ها در جامعه تلاش کنیم.
موضوع نشاط اجتماعی مهم است؛ چرا که توفیق هر جمع و جامعه‌ای به نیرو‌هایی بستگی دارد که خود را قبول دارند، خوشحال هستند و دور از سستی و افسردگی روزگار می‌گذرانند. موتور محرکه توسعه پایدار، نشاط اجتماعی است که از انحرافات اجتماعی می‌کاهد، امنیت اجتماعی را گسترش می‌دهد، تولید همراه با خلاقیت و نوآوری را رایج و همبستگی اجتماعی را زیادمی‌کند و بیگانگی با جامعه را کاهش می‌دهد. در مجموع، به ترمیم و ارتقای سرمایه فرهنگی و اجتماعی می‌انجامد که از ارکان توسعه پایدار است. نشاط اجتماعی تک علتی نیست بلکه در کاهش و ارتقای آن مجموعه‌ای از علت‌ها دخالت دارند که محیط اجتماعی، شخصیت فردی و فرهنگ حاکم بر جامعه مهم‌ترین آن‌ها هستند.
اما عوامل حاکمیتی یک روی این مسئله است. بُعد دیگر این آن فرهنگ سازی اجتماعی در میان خانواده‌ها برای تشویق آن‌ها جهت حرکت در تامین نشاط اجتماعی است. در واقع خانواده هسته بنیادین نظام اجتماعی است. امروزه در زندگی شهری، خانواده کارکرد‌های گوناگونی دارد و باید به اوقات فراغت و تفریح توجه کند، زیرا هر چه خانواده به نیاز‌های فردی و اجتماعی اعضای خود مانند تفریحات سالم توجه کند، بهتر می‌تواند شاهد پویایی و نشاط خانواده باشد.
لازم به ذکر است که بگوییم این تفریحات سالم، ارتباط مستقیمی با سبک زندگی دارد. منظور از سبک زندگی، شیوه زندگی افراد در جنبه‌های فردی و جمعی است و تفریحات سالم می‌تواند تاثیر مستقیم بر سلامت روانی و اجتماعی اعضای خانواده داشته باشد.
امروزه انسان شناسان شهری بر این باورند که هر چه فضا‌ها و طراحی‌های شهری برای زندگی شهروندان بیشتر فراهم باشد، خانواده‌ها نیز آرامش فرهنگی، روانی و اجتماعی بیشتری دارند و به طور کلی فرهنگ، باور‌های فردی و تفریحات سالم ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند. محققان اوقات فراغت را زمانی که افراد از کار روزمره فارغ می‌شوند و وقت خود را با مواردی مانند تفریح، سرگرمی، گشت و گذار و سینما رفتن سپری می‌کنند، می‌دانند.
تغییر پذیری سلامت روان در طول زندگی
لازم به ذکر است که بگویم سلامت روان در اثر شرایط، عوامل و متغیر‌های مختلف در طول زندگی می‌تواند تغییر کند، در واقع احساس شادکامی و خوشبختی تحت تاثیر نقش عوامل ارثی، امکانات و انتخاب‌ها است. همچنین عوامل ارثی می‌تواند بر میزان شادکامی مردم تاثیر بگذارد. به عنوان مثال افرادی وجود دارند که از نظر اقتصادی وضعیت مناسبی ندارند، اما از درون بسیار شادکام هستند و این به دلیل عوامل ژنتیکی و ارثی در فرد است. در حقیقت عوامل ارثی ۵۰ درصد در میزان شادکامی تاثیر دارد که براین عوامل ارثی نمی‌توان چندان تاثیر گذاشت، زیرا به نسبت ثابت است.
تاثیر ۱۰ درصدی امکانات بر شادکامی
پژوهش‌ها نشان داده است که امکانات تنها ۱۰ درصد در میزان شادکامی تاثیر گذار است. می‌توان گفت: پول بیشتر، ماشین گران قیمت و امکانات در شادی افراد تاثیر کمی دارد و اگر این دسته از افراد ثروتمند، شاد هستند؛ بیشتر به دلیل متغیر‌های دیگر مانند عوامل ارثی است.
روان شناسان معتقد هستند که ۴۰ درصد شادکامی تابع انتخاب‌ها است که می‌تواند انتخاب نوع فعالیت‌های روزانه و یا انتخاب نوع نگرش‌ها باشد که توسط خود فرد انجام می‌شود و این به اختیار وی است که چه تفریحات سالمی را در انتخاب‌های خود بگنجاند تا هم کیفیت شخصی زندگی و هم کیفیت زندگی زناشویی خانواده را تغییر بدهد.
عدم آگاهی ۸۰ درصد مردم از نحوه صحیح گذراندن اوقات فراغت
طبق تحقیقات انجام شده، متاسفانه ۸۰ درصد جامعه ایرانی نسبت به نحوه درست پر کردن و گذراندن اوقات فراغت آگاهی ندارند و تماشای تلویزیون به خصوص فیلم‌های ماهواره‌ای یکی از اصلی‌ترین ابزار‌های پر کردن اوقات فراغت ۴۰ درصد از خانواده‌ها شده است که عوارض آن در تربیت فرزندان و آینده خانواده غیر قابل انکار است. همچنین امروزه در اغلب خانواده‌ها به علت اشتغال پدر و مادر، فرزندان برنامه معینی برای گذراندن اوقات فراغت ندارند و بازی‌های رایانه‌ای با وجود زیان‌های متعدد؛ اصلی‌ترین برنامه تفریحی نوجوانان و جوانان شده است.
افزایش آمار طلاق از عوارض خستگی روح و روان
امروزه اکثر تشنج‌های خانوادگی و درگیری‌های لفظی ناشی از خستگی روح و روان است که عوارض آن هم متوجه زوجین و فرزندان می‌شود و موجب بالا رفتن عامل طلاق و همچنین طلاق عاطفی و روانی شده است. مشکلات محیطی مانند فشار‌های اقتصادی، آشکارترین دلیل درگیری‌های فیزیکی رو به افزایش در جامعه است. پرواضح است که خستگی روح و روان والدین خانواده به طور مستقیم بر بهداشت روان فرزندان تاثیر می‌گذارد.
در شرایط اقتصادی کنونی که گرانی و افزایش هزینه‌ها موجب کاهش فعالیت‌های جانبی و تفریحی خانواده‌ها شده است، شکل و روش تفریحات در خانواده تاثیر مستقیم بر شادی و نشاط روانی دارد، بنابراین سازمان‌ها و نهاد‌های متولی، موظف به سیاست گذاری، برنامه ریزی و ارائه امکانات رایگان و یا ارزان قیمت برای تقویت نشاط اجتماعی هستند.
خوشبختانه مدتی است که افزایش نشاط اجتماعی در دستور کار ارگان‌های اجرایی و حاکمیتی قرار گرفته است. تا جایی که حتی فرمانداری‌های شهر‌های کوچک نیز کارگروه‌هایی برای این امر تشکیل داده و شروع به احداث زیرساخت‌های لازم در این میان کرده اند.
زنان یکی از ارکان اصلی ایجاد نشاط اجتماعی هستند. اگر جامعه‌ای بخواهد کارامد و پرنشاط باشد باید امید و انگیزه را در میان زنان آن رواج داد. در این راستا معاون زنان و خانواده رئیس جمهور طی نامه‌ای به شهردار تهران، لزوم اتخاذ سیاست‌های افزایش امید و نشاط و کاهش آسیب‌های اجتماعی را خواستار شد.
معصومه ابتکار معاون رییس جمهور در امور زنان و خانواده طی مکاتبه‌ای با شهردار تهران خواستار توجه به تکالیف قانونی و سیاست‌های مورد مطالبه مردم در مواردی مانند تحقق عدالت جنسیتی و ماده ۱۰۱ قانون برنامه ششم توسعه با احتساب شاخص‌های کلی در برنامه‌های شهرداری شد.
معاون رییس جمهور که پس از برگزاری نشست با مشاورین امور بانوان شهرداری‌های مراکز استان‌ها این نامه را خطاب به پیروز حناچی نوشته، اظهار امیدواری کرده است که گام‌های موثری برای بهبود فضای شهری به نفع آحاد جامعه به خصوص زنان برداشته شود.
وی با تاکید بر رویکرد حمایت از خانواده در سیاست‌های کلی برای تحقق شهر دوستدار خانواده، خواستار طراحی مبلمان شهری متناسب با نیاز‌های خاص گروه‌های مختلف شهروندان از جمله زنان شده است. ابتکار همچنین بر لزوم حمایت از تشکل‌های غیردولتی، گسترش فضا‌های ورزشی و پارک‌های بانوان، طرح گفت و گوی ملی خانواده و گفت و گوی بین نسلی، تقویت ساختار زنان و خانواده برای سیاست گزاری اجرایی و هماهنگی، ایجاد بازارچه‌های عرضه کالا‌های تولیدی زنان شهری و روستایی تاکید و اظهار امیدواری کرد که به کارگیری این سیاست‌ها بتواند در افزایش امید و نشاط، در کنار کاهش آسیب‌های اجتماعی و نیز توان افزایی اقتصادی شهروندان از جمله زنان موثر واقع شود.
علاوه بر آن، رحمانی فضلی وزیر کشور در مصاحبه‌ای بیان کرده است موضوع نشاط اجتماعی جزو دستور‌های دائمی شورای اجتماعی کشور است و مقرر شد یک کارگروه به عنوان کارگروه نشاط اجتماعی که به صورت دائم این موضوع را پیگیری کند تشکیل شود.
موضوع نشاط اجتماعی جزو دستور‌های دائمی شورای اجتماعی کشور است. این مساله، هم بعد اجتماعی و پیشگیرانه و هم بعد درمانی دارد.
عبدالرضا رحمانی فضلی با بیان این که جامعه به این مساله نیاز دارد افزود: مباحث کارشناسانه‌ای در کمیته‌ها اتفاق افتاد که عبارتند از مسائل نظری و فلسفی بحث نشاط. وی تأکید کرد: بحث نشاط، موضوعی است که به درون انسان‌ها بر می‌گردد که می‌توان ثبات و آرامش و رضایت‌مندی را از این دست نام برد که جلوه‌های بیرونی آن شادی است.
وزیر کشور اعلام کرد: در این جلسه طرحی ارائه شد و دوستان پیشنهاد‌های کوتاه‌مدتی داشتند که اجرای این پیشنهاد‌ها توسط دستگاه‌های اجرایی به عنوان زمینه‌ساز و بسترساز مشارکت واقعی مردم است. رحمانی فضلی ادامه داد: ان‌شاءالله بتوانیم فضای نشاط را در جامعه افزایش دهیم. دستگاه‌های مختلفی اظهار نظر کرده‌اند و مقرر شد به جز این برنامه، همه دستگاه‌های اجرایی، برنامه‌های درون و برون دستگاهی خود را با مخاطبان خود در بیرون ارائه دهند و در شورای اجتماعی مطرح شود و یک کارگروه هم به عنوان کارگروه نشاط اجتماعی که به صورت دائم این موضوع را پیگیری کند تشکیل شود.
وی تصریح کرد: از همه مردم عزیزمان می‌خواهیم که اگر پیشنهادی و توصیه‌ای دارند که می‌تواند در زمینه نشاط اجتماعی به شورای اجتماعی کمک کند و ما آن نکات را اجرایی کنیم به ما ارائه کنند. دبیرخانه شورای اجتماعی آماده قبول این پیشنهادهاست.
در انتها باید گفت باتوجه به مشکلات و فشار‌های اقتصادی، اگر حاکمیت بخواهد حمایت مردم را با خود داشته باشد، بایستی بصورت سیستماتیک و برنامه ریزی شده در تامین نشاط اجتماعی بکوشد و همچنین از طریق آموزش و فرهنگ سازی، مردم را متوجه این امر کند که خود آن‌ها نیز برای شادی و نشاط خود کوشا باشند.