کم خونی کودکان معمولا بر اثر کمبود و فقر آهن پدید می‌آید و می‌تواند اثرات مخربی در رشد ذهنی و جسمی کودک داشته باشد. در این مقاله به تفصیل عوامل ایجاد کم‌خونی و فقر آهن در کودکان و روش‌های درمان آن پرداخته شده است.
دیدارنیوز ـ سرویس سبک زندگی: فقر آهن در کودکان از آن جهت که می‌تواند منجر به کم خونی شده و در روند رشد جسمی و ذهنی کودک تاثیرگذار باشد، بسیار حائز اهمیت است. آهن یک ماده معدنی مهم در رژیم غذایی است که در ساز و کار‌های مختلف بدن از جمله انتقال اکسیژن در خون نقش دارد و برای تامین انرژی روزمره و فرآیند رشد لازم است. نوزادان، کودکان و نوجوانان به دلیل ضرورت وجود آهن برای رشد جسمی و در صورت فقدان آهن کافی در رژیم غذایی، دچار کمبود آهن و نیز کم خونی خواهند شد. در صورتی که احساس می‌کنید کودک شما دارای علائمی از فقر آهن است، با پزشک متخصص در این زمینه مشورت کرده و از آن‌ها راهنمایی بگیرید. در این مقاله به بررسی علل فقر آهن در کودکان، علائم و روش‌های درمان آن خواهیم پرداخت:
رژیم غذایی فاقد آهن کافی: آهن مورد نیاز برای بدن از طریق رژیم غذایی حاوی آهن تامین می‌شود. اما تنها مقدار کمی از آن می‌تواند توسط کودکان جذب شود. نوزادان تازه متولد شده، آهن مورد نیاز خود را از بدن مادر و در سه ماه پایانی دوره بارداری دریافت می‌کنند و به همین دلیل نوزادانی که زودتر از زمان تعیین شده متولد می‌شوند، دچار مشکلات ناشی از کمبود آهن هستند. بنا بر توصیه متخصصان، در شش ماه ابتدایی تولد، کودک باید فقط از شیر مادر تغذیه کند که آهن کافی و مورد نیاز برای نوزاد را تامین می‌کند. در چنین مواقعی لازم است با مشورت پزشک، از مکمل‌های مخصوص استفاده کرد.
تغییرات جسمانی: بدن نوزادان، کودکان و نوجوانان با پشت سر گذاشتن هر یک از دوره‌ها و مراحل رشد، نیاز به مقدار زیادی آهن پیدا می‌کند که باید توسط رژیم غذایی مفید و یا مکمل‌های غذایی آهن دار تامین شود.
مشکلات سیستم گوارشی بدن: در برخی از افراد دارای سابقه بیماری‌های گوارشی، جذب آهن بسیار ضعیف صورت می‌گیرد و سبب می‌شود بیشتر آهن موجود در غذا، توسط روده جذب شود و فقر آهن و به دنبال آن، کم خونی فرد را به دنبال داشته باشد.
کم خونی: از دست دادن خون در طی خونریزی‌های گوارشی، قاعدگی و یا خونریزی به دنبال آسیب دیدگی‌های جسمی می‌تواند منابع آهن در خون را کاهش دهد.
بسیاری از کودکان که دچار کم خونی هستند نشانه‌ای از خود بروز نمی‌دهند به همین علت؛ لازم است که کودکان به صورت روتین آزمایش خون بدهند.
بعضی از علائم کم خونی عبارتند از:
ضعف عمومی
سرگیجه
خشکی دهان
پوست رنگ پریده
کج‌خلقی و زودرنجی
رنگ پوست زرد
تنفس سریع
ضربان قلب بالا
تشخیص کم خونی از طریق آزمایش خون
آزمایش خون توسط سرنگ انجام می‌شود که ممکن است برای کودک مقداری دردآور باشد و یا بعد از گرفتن خون مقداری تورم و کبودی داشته باشد. اما احتمال انتقال آلودگی توسط سرنگ استریل نزدیک به صفر است پس نگران نباشید.
هموگلوبین و هماتوکریت: معمولا اولین تست برای تشخیص کم خونی در کودک است؛ که تعداد گلبول‌های قرمز و اکسیژن خون را اندازه می‌گیرد.
سی بی سی: اگر آزمایش قبلی نرمال نبود برای دریافت اطلاعات تکمیلی در مورد سلول‌های خونی این آزمایش را انجام می‌دهند تا تعداد گلبول‌های قرمز را تشخیص دهند.
پی بی سی:مشاهده خون روی لام زیر میکروسکوپ (PBC) برای بررسی سلول‌های خون با هدف یافتن علت کم خونی در کودک صورت می‌گیرد.
شمارش رتیک: اندازه گیری تعداد گلبول‌های قرمز جدید ساخته شده در خون می‌پردازد. زیرا که؛ کم بودن تعداد گلبول قرمز موجب کم خونی می‌شود. کم خونی در کودک گاهی ناشی از، از بین رفتن بیش از حد گلبول‌های قرمز است؛ که در این آزمایش با بالا رفتن تعداد رتیک‌های خون مشخص می‌شود.
کم خونی در کودک با توجه به اندازه گلبول‌های قرمز طبقه‌بندی می‌شود
کم خونی میکروسیتیک: یعنی گلبول‌های قرمز کوچکتر از اندازه طبیعی هستند. علت اصلی این کم خونی فقر آهن است.
کم خونی نوروسیتیک: اندازه گلبول‌های قرمز نرمال است و برای دریافتن علت کم خونی باید آزمایش‌های دیگری انجام شود.
کم خونی ماکروسیتیک: در این مورد گلبول‌های قرمز بزرگتر از حد معمول هستند. البته این نوع کم خونی بسیار نادر است و علت آن معمولاً فقر ویتامین ب ۱۲ می‌باشد
نوزادانی که زودرس به دنیا می‌آیند یا کمبود وزن دارند.
کودکانی که پیش از یک سالگی شیر گاو یا بز می‌نوشند.
نوزاداتی که پس از شش ماهگی مکمل‌های دارای آهن مصرف نمی‌کنند.
کودکانی که دارای شرایط خاص مانند عفونت‌های مزمن هستند.
کودکانی که دارای اضافه وزن هستند.
دختران نوجوان که دوران قاعدگی را پشت سر می‌گذارند.
از ۷تا ۱۲ ماه روزانه ۱۱میلی گرم
از۱تا ۳ سال روزانه ۷ میلی گرم
از ۴ تا۸سال روزانه ۱۰ میلی گرم
از ۹ تا ۱۳ سال روزانه ۱۵ میلی گرم
از ۱۴ تا ۱۸ سال روزانه ۱۱میلی گرم
بدن انسان برای تولید هموگلوبین یعنی همان رنگ‌دانه قرمز موجود در خون که اکسیژن را حمل می‌کند، به آهن نیاز دارد. اگر کودک شما آهن کافی دریافت نکند، گلبول‌های قرمز کمتری خواهد داشت و گلبول‌هایی که دارد هم کوچکتر خواهند بود. بنابراین، بافت‌های بدن او کمتر از چیزی که باید، اکسیژن دریافت می‌کنند.
کودکان، به ویژه در طول دوره‌های رشد سریع در معرض کم‌خونی هستند، یعنی زمانی که به آهن اضافی نیاز دارند، اما همیشه آن را دریافت نمی‌کنند. اما کم‌خونی ناشی از فقر آهن یک شبه اتفاق نمی‌افتد، بلکه این عارضه به علت کمبود نسبتاً شدید آهن که به مرور ایجاد می‌شود بروز می‌کند.
کمبود آهن می‌تواند به دلایل مختلفی رخ دهد، از جمله نبودن آهن کافی در رژیم غذایی کودک، خونریزی ادامه‌دار به عنوان مثال، در روده‌ها یا جذب کم آهن در بدن. همچنین یک کودک مبتلا به کم خونی می‌تواند از مشکلات روحی و جسمی دائمی رنج ببرد. اگرچه کمبود آهن می‌تواند جبران شود، اما آسیب‌های ذهنی و فیزیکی همیشه برگشت پذیر نیست. حتی در مواردی نیز کمبود آهن باعث می‌شود بچه‌ها بیشتر مستعد مسمومیت سرب باشند.
در فاصله ۹ تا ۲۴ ماهگی، تمام کودکان در معرض خطر ابتلا به کم خونی هستند، اما کودکانی با شرایط زیر بیشترین میزان ابتلا را دارند:
نوزادان زودرس و کم‌وزن هنگام تولد: نوزادان فول‌ترم با ذخایر آهنی که طی ماه‌های آخر بارداری در رحم انباشته شده است متولد می‌شوند. این ذخایر می‌تواند چهار تا شش ماه دوام بیاورد. اما ذخایر آهن نوزادان با وزن پایین و نوزادانی که زودتر از موعد متولد شده‌اند ممکن است فقط حدود دو ماه دوام بیاورد.
کودکان تغذیه‌شده با شیر گاو قبل از اولین سالگرد تولدشان: شیر گاو محتوای آهن کمی دارد. این شیر همچنین باعث جذب ضعیف آهن در بدن می‌شود و ممکن است جایگزین برخی غذا‌های غنی از آهن در رژیم غذایی کودک شود. شیر گاو همچنین می‌تواند پوشش روده‌های کودک را تحریک کند و موجب خونریزی شود. این اتلاف آهستهٔ خون در مدفوع، همراه با مصرف کم آهن می‌تواند باعث کم‌خونی شود.
کودکان تغذیه‌شده با شیر مادر بدون دریافت غذا‌های حاوی آهن بعد از شش ماهگی: آهن موجود در شیر مادر سه برابر بهتر از آهن موجو در شیر خشک جذب می‌شود، اما در حدود زمانی که کودک شروع به خوردن غذا‌های جامد می‌کند، به آهن اضافی در قالب سرلاک غنی‌شده با آهن و دیگر غذا‌های غنی از آهن نیاز دارد.
کودکان تغذیه‌شده با شیر خشک فاقد آهن غنی‌شده: شیرخوارانی که شیر خشکشان از نوع غنی‌شده با آهن نیست، ممکن است بیشتر در معرض کم‌خونی ناشی از فقر آهن باشند، هرچند بیشتر شیر خشک‌های کودکان با آهن غنی می‌شوند.
شما می‌توانید از ابتلای کودک خود به کم‌خونی ناشی از فقر آهن جلوگیری کنید. برخی از پیشنهاد‌های موجود برای این کار به این ترتیب زیر است:
اگر فرزند شما زودرس متولد شده یا هنگام تولد وزن پایینی داشته است، با پزشکش دربارهٔ استفاده از مکمل‌های آهن صحبت کنید.
تا وقتی کودک یک ساله می‌شود، به او شیر مادر یا شیر خشک غنی‌شده با آهن بدهید و از دادن شیر گاو به شیرخواران خودداری کنید.
اگر کودک شما چهار ماهه است و با شیر مادر تغذیه می‌شود و هنوز شروع به خوردن غذا‌های جامد نکرده است، پزشکان توصیه می‌کند که تا وقتی خوردن غذا‌های غنی از آهن را شروع می‌کند، یعنی تا شش ماهگی به ۰/۲۷ میلی‌گرم در روز و از هفت تا ۱۲ ماهگی به ۱۱ میلی‌گرم مکمل آهن نیاز دارد.
هنگامی که کودکتان شروع به خوردن غذای کمکی می‌کند، غلات صبحانهٔ غنی‌شده با آهن و بعدتر، غذا‌های سرشار از آهن مثل گوشت بدون چربی، مرغ و ماهی‌های مناسب، پاستا، برنج و نان، سبزیجات برگ‌دار سبز رنگ، زرده‌ٔ تخم‌مرغ و حبوبات به او بدهید.
میوه و سبزیجات غنی از ویتامین C نیز مانند کیوی، آووکادو و طالبی به کودک بدهید، چون ویتامین C به بدن در جذب آهن کمک می‌کند.
رنگ پریدگی
سرد شدن دست‌ها و پا‌ها
کاهش اشتها
خستگی، بی حالی و کاهش انرژی بدن
ضربان قلب سریع
متورم شدن زبان و گلو
بزرگ شدن طحال
میل به خوردن خاک، سیب زمینی خام و …
با انجام برخی اقدامات احتیاطی مانند موارد زیر می‌توان از کم خونی تغذیه‌ای یا کم خونی ناشی از اختلال خونی ارثی جلوگیری کرد:
دادن یک رژیم غذایی سالم به کودک که دارای غذا‌های غنی از آهن مانند سبزیجات سبز، میوه‌ها و سبزیجات زرد، گوجه فرنگی، زرده تخم مرغ، گوشت قرمز و غلات و غلات غنی شده باشد.
محدود کردن مصرف شیر گاو در کودکان کمتر از یک سال می‌تواند آن‌ها را از احتمال کمبود آهن در آینده محافظت کند.
همچنین با اطمینان از اینکه رژیم غذایی کودک شامل غذا‌های غنی از ویتامین B-۱۲ است، می‌توان از کم خونی ناشی از کمبود B-۱۲ جلوگیری کرد.
برای افزایش میزان جذب آهن در کودک، مرکبات را در رژیم غذایی اضافه کنید. این امر به ویژه هنگامی که منبع آهن فرزند شما گیاهی است بسیار مفید است. از کم خونی‌های ارثی مانند کم خونی سلول داسی شکل، تالاسمی یا کم خونی همولیتیک نمی‌توان جلوگیری کرد.
دادن یک رژیم غذایی سالم به کودک به دلیل داشتن مواد معدنی و ویتامین‌ها می‌تواند از بروز کم خونی در آن‌ها جلوگیری یا به حداقل برساند. اگر کودک شما کم خون باشد و تحت همان درمان باشد، این درمان‌های خانگی طبیعی مفید خواهد بود.
چغندر برای کودکان، به ویژه نوجوانانی که کم خونی دارند، مفید است. یک چغندر متوسط را با هویج و سیب زمینی شیرین مخلوط کنید و یک بار در روز آب آن را به کودک بدهید.
اسفناج و سایر سبزیجات و میوه‌های سبز سرشار از آهن هستند؛ بنابراین اگر کودک دچار کم خونی فقر آهن است، هر روز یک یا دو فنجان سوپ اسفناج می‌تواند به شما کمک کند.
ملاس سیاه بند غنی از آهن، ویتامین B و مواد معدنی است. یک قاشق ملاس بند سیاه در یک لیوان آب گرم می‌تواند به میزان قابل توجهی در بهبود سطح آهن کودک کمک کند.
خرما سرشار از ویتامین C است و می‌تواند سطح جذب آهن بدن را بهبود بخشد. دو عدد خرما را یک شب در یک فنجان شیر خیس کنید. کودک را به نوشیدن شیر و خوردن خرما با معده خالی وادار کنید.
موز سرشار از آهن است و می‌تواند تولید گلبول‌های قرمز در بدن را تقویت کند. آن‌ها همچنین غنی از منیزیم هستند و از سنتز هموگلوبین در بدن پشتیبانی می‌کنند.
سیب، سرشار از ویتامین C، همچنین به بهبود جذب آهن در بدن کمک می‌کند.
محتوای بالای آهن در شنبلیله به حفظ سطح آهن در بدن کمک می‌کند، در نتیجه به تولید هموگلوبین کمک می‌کند.
گوشت قرمز غنی‌ترین و سریع‌ترین منبع آهن است. غذای گیاهی سرشار از آهن است، اما به دلیل وجود گیاهان گیاهی جذب آن دشوار است.
حذف برخی غذا‌ها با قند‌های اضافه شده و شیرین کننده‌های مصنوعی، غلات فرآوری شده، شکلات، نوشابه، قهوه و سبوس نیز می‌تواند سطح آهن را در بدن بهبود بخشد. استفاده از پروبیوتیک‌ها به کودک کمک می‌کند تا روده تمیز داشته باشد، که بدن را قادر می‌سازد مواد مغذی را بهتر جذب کند.
اگر رژیم غذایی کودک شما برای تأمین تغذیه کافی کافی نیست، مصرف مکمل‌ها را نیز در نظر بگیرید، اما فقط پس از مشورت با پزشک.
کارشناسان توصیه می‌کنند که کودکان باید در ۱۲ ماهگی و اگر زودرس متولد شده‌اند، زودتر از ۱۲ ماهگی برای کم‌خونی بررسی و معاینه شوند. اما اگر متوجه هر کدام از علائم کم‌خونی در کودکتان شده‌اید، لازم است با پزشک کودک تماس بگیرید. برای تعیین اینکه کودک کم‌خونی دارد یا خیر، پزشک آزمایشی برای اندازه‌گیری هموگلوبین به نام هماتوکریت که درصد گلبول‌های قرمز خون را نشان می‌دهد انجام خواهد داد.
مکمل‌های آهن در بسیاری از موارد مفید هستند، اما آهن بیش از حد می‌تواند مسمومیت‌زا باشد، بنابراین همیشه قبل از دادن مکمل آهن به کودک، با پزشک کودک خود مشورت کنید. پزشکان اغلب از چهار ماهگی برای کودکان تغذیه‌شده با شیر مادر آهن اضافی توصیه می‌کنند. همچنین به یاد داشته باشید اگر در خانه مکمل آهن یا ویتامین‌هایی که حاوی آهن هستند دارید، اطمینان حاصل کنید که در جایی کاملاً دور از دسترس کودکتان هستند. آهن یکی از دلایل اصلی وقوع مسمومیت اتفاقی است.
برای پیشگیری از بروز فقر آهن در کودکان می‌توان اقدامات زیر را انجام داد:
نوزادان شیرخوار باید در کنار تغذیه از شیر مادر از مکمل‌های غذایی سرشار از آهن استفاده کنند.
نوزادان و کودکان نوپا در سنین ۱ تا ۳ سال، باید از غذا‌های سرشار از آهن شامل غلات، گوشت قرمز و سبزیجات تغذیه کنند. هم چنین میوه‌هایی مانند طالبی، توت فرنگی و مرکبات که دارای منابع ویتامین C هستند، به جذب آهن کمک می‌کنند.
کودک در طی سنین یک تا پنج سال، بیشتر از ۷۰۰ میلی لیتر در روز نباید شیر مصرف کند.
در صورت پیروی از رژیم غذایی گیاهخواری، برای اطمینان از دریافت مقدار کافی آهن باید مراقبت زیادی انجام شود.
مکمل‌های آهن: برای افزایش سطح آهن در خون، می‌توان از مکمل‌های دارای آهن که به صورت قرص یا قطره عرضه می‌شود، استفاده کرد. مکمل‌های آهن با تحریک معده و روده به جذب آهن کمک می‌کنند و بهتر است با معده خالی یا همراه با آب پرتقال مصرف شوند. این مکمل‌ها بسیار بیشتر از رژیم‌های غذایی به جذب آهن کمک می‌کنند. هم چنین ضروری است که این مکمل‌ها دور از دسترس کودکان نگه داری شود چرا که مصرف بیش از حد این مواد توسط نوزادان و کودکان، می‌تواند بسیار خطرناک و کشنده باشد.
رژیم غذایی غنی از آهن: رژیم غذایی کودک با غذا‌های سرشار از آهن می‌تواند به درمان فقر آهن و افزایش جذب آن در بدن کمک کند. منابع مغذی دارای آهن عبارت اند از:
غلات، ماکارونی، برنج، نان سبوس دار
گوشت گاو و طیور
ماهی و جگر
سبزیجات
حبوبات
تزریق خون: در موارد بسیار نادر که سطح هموگلوبین کودک بسیار پایین باشد، ممکن است نیاز به درمان تزریق خون یا آهن باشد.