نگاهی به وضعیت ایدز در ایران به بهانه برگزاری کنفرانس بین‌المللی ایدز در آمستردام هلند
دیدارنیوز ـ
مرضیه حسینی: بیست و دومین کنفرانس بین‌المللی ایدز با عنوان «شکستن موانع، ساختن پل‌ها» از ۱۷ تا ۲۳ ژوئیه ۲۶ تا ۳۱ تیر در آمستردام برگزار شد. این همایش سالانه که بزرگ‌ترین کنفرانس در مورد بیماری ایدز و ویروس اچ‌آی‌وی در جهان است، از سال ۱۹۸۵ آغاز به کار کرده است.
در سالهای اخیر برگزارکنندگان سعی کرده‌اند طی این کنفرانس‌ها بین پژوهش‌های علوم زیستی و پزشکی و آخرین دریافت‌های علوم انسانی و اجتماعی در مورد انسان‌هایی که با این ویروس درگیر هستند، ارتباط برقرار کنند. کنفراس سال ۲۰۱۸، با رویکرد مبتنی بر توجه به حقوق انسان‌ها برگزار شد. هدف این بود که در تقاطع علوم پزشکی و زیستی، موضوع حمایت از جوامع حاشیه‌ای و حقوق آنها مطرح شود.
نهاد برنامه مشترک سازمان ملل متحد در زمینه ایدز، هفته گذشته اعلام کرد که اکنون نزدیک به ۳۷ میلیون نفر انسان مبتلا به ویروس اچ‌آی‌وی هستند که بیش از نیمی از این آمار را زنان تشکیل می‌دهند. از آغاز همه‌گیری بیماری ایدز تاکنون ۷۰ میلیون انسان به خاطر ابتلا به ویروس اچ‌آی‌وی و عوارض جانبی‌اش، جان خود را از دست داده‌اند.
پیشرفت‌های علمی در زمینه داروهای ضد «رتروویروسی» موجب شده که مبتلایان عمر طولانی‌تری داشته باشند. (داروهای ضد رتروویروسی (antiretroviral) برای کمک به بیماران مبتلا به عفونت‌های رتروویروس‌ها (retroviruses) استفاده می‌شوند و ویروس اچ‌آی‌وی هم نوعی رتروویروس است).
در کشورهایی که دسترسی به داروهای ضد رتروویروسی به آسانی وجود دارد، امید به زندگی در میان بیماران مبتلا به ویروس افزایش یافته و فردی که امروز در کشورهای پیشرفته دارای سیستم بهداشت عمومی، اچ‌آی‌وی می‌گیرد، ۱۰ تا ۱۵ سال بیشتر عمر می‌کند.
با وجود اینکه در دو دهه گذشته تلفات ناشی از بیماری ایدز در جهان کاهش قابل توجهی داشته اما آمار ابتلاهای جدید به اچ‌آی‌وی در حدود ۵۰ کشور جهان افزایش یافته است. در اروپای شرقی و آسیای مرکزی تعداد مبتلایان نزدیک به دو برابر شده است. از این رو کنفرانس فوق که در سالهای گذشته توجه ویژه به قاره آفریقا داشت، امسال بیشتر بر کشورهای شرق اروپا و آسیای مرکزی تمرکز دارد.
سالانه در سراسر جهان، یک میلیون نفر از بیماران مبتلا به ایدز می‌میرند و نزدیک به دو میلیون نفر هم آلوده به ویروس اچ‌آی‌وی می‌شوند. این در حالی است که ابتلاهای جدید در کشورها و مناطقی است که دسترسی به داروهای ضد رتروویروسی محدود است و یا برنامه‌های دولتی برای مدیریت یا شناسایی ابتلاهای جدید وجود ندارد.
ایران هم با این بحران دست به گریبان است و در آخرین آمارهایی که در زمستان ۱۳۹۶ اداره ایدز و کنترل بیماری‌های آمیزشی وزارت بهداشت اعلام کرد، تعداد مبتلایان به ویروس اچ‌آی‌وی حدود ۳۶ هزار و ۵۷۱ نفر است که ۸۳ درصد را مردان و ۱۷درصد را زنان تشکیل می‌دهند. سازمان‌های بین‌المللی اما شمار مبتلایان ایدز در ایران را نزدیک به ۶۷ هزار نفر اعلام کرده‌اند. ۵۲ درصد از موارد ثبت شده در گروه سنی ۲۱ تا ۳۵ سال هستند. در ایران سالانه ۱۰ درصد بر شمار مبتلایان به ایدز افزوده می شود. تا بهمن سال ۹۶، هفت هزار و ۳۷۸ نفر بر اثر این بیماری جان خود را از دست داده‌اند.
تخمین وزارت بهداشت این است که این رقم معادل با حدود ۴۰درصد کل عفونت‌های موجود در کشور ایران باشد و بیش از ۷۰ درصد افراد مبتلا به اچ‌آی‌وی هنوز از بیماری‌شان اطلاعی ندارند. این موضوع مهم است، چراکه آغاز درمان با ضد ویروس‌ها کمک می‌کند که انتقال بیماری به دیگری یا در موارد مربوط به مادران به نوزاد، کم شود یا احتمال آن به صفر برسد.
در سال ۹۶-۹۵، ۵۰۰۰ عفونت جدید HIV و ۴۰۰۰ مرگ و میر مرتبط با ایدز گزارش شده است. سازمان ملل تخمین می‌زند که تعداد مبتلایان به ایدز و مرگومیر ناشی از این بیماری در ایران بیشتر باشد.
بنا به تخمین سازمان ملل، در سال ۲۰۱۶، میانگین ۶۶ هزار نفر در ایران با اچ‌آی‌وی درگیر بودند که در میان آنها تنها ۱۴ درصد به درمان ضد رتروویروسی دسترسی داشتند. برنامه‌های مبارزه با ایدز در ایران در میان زنان باردار پیشرفت‌های زیادی داشته و ۵۱ درصد از زنان بارداری که به ویروس HIV مبتلا هستند، به درمان دسترسی دارند. با این حال در سال ۲۰۱۶ سازمان ملل تخمین زده که بین ۱۰۰ تا ۵۰۰ نوزاد با انتقال ویروس از مادر به کودک به دنیا آمده‌اند.
مشکلات مبارزه با ایدز
مینو محرز رئیس مرکز تحقیقات ایدز در ایران، اقدامات دولت در کنترل ایدز را ناکافی دانست. بودجه مختص به تولید داروی ایدز بسیار اندک است و همچنین طرح اتوبوس‌های ایدز که از سال ۹۵ با هدف مشاوره و تست تشخیص سریع در شرق و غرب و مرکز تهران مستقر بود، متوقف شده است. این در حالی است که یک سوم از بیماران هنوز شناسایی نشده‌اند.
نکته نگران‌کننده در خصوص این بیماری در ایران این است که تعداد مبتلایانی که از طریق آمیزش جنسی بیمار شده‌اند رو به افزایش است. این آمار از ۵/۱۸ درصد به ۴۱درصد رسیده است. فقدان آگاهی در خصوص مسایل جنسی به ویژه در بین گروه‌های آسیب عمده‌ترین دلیل شیوع ایدز است.
بودجه ارائه خدمات بهداشتی، دارو و مراقبت‌های بالینی برای افراد مبتلا به اچ‌آی‌وی در سطح جهان رو به کاهش بوده و این مساله تهدید جدیدی برای کشورهای در حال توسعه است که به این بودجه‌ها برای مبارزه با ایدز نیاز دارند. بر اساس آخرین آمار “موسسه سنجش سلامت و ارزیابی بهداشتی” در دانشگاه واشنگتن، کمک‌های جهانی برای مبارزه با ایدز در بین سالهای ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷ به میزان ۳ میلیارد دلار کاهش یافته است.
گروه‌های آسیب
زنان، دختران جوان، زنان تن‌فروش، زنان ترنس، زنان و مردان دگرباش جنسی، بی‌خانمان‌ها، معتادان و کودکان‌خیابانی از گروه‌های آسیب‌پذیری هستند که در معرض بیماری ایدز قرار دارند.
در میان این گروه‌ها، دختران نوجوان و زنان جوان ۱۵-۲۴ ساله با وجود اینکه تنها ۱۲٪ جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند، اغلب به دلیل نابرابری قدرت، خشونت‌های مبتنی بر جنسیت و دسترسی محدود به مراقبت‌های بهداشتی و آموزش، از گروه‌های آسیب‌پذیر در ابتلا به ویروس اچ‌آی‌وی هستند.
به لحاظ رتبه‌بندی آمارهای جدید، آمار مبتلایان به ایدز در میان دختران نوجوان و زنان جوان، در قاره آفریقا کماکان بالاست و به عنوان مثال در سال ۲۰۱۵ در آفریقا ۴۵۰ هزار ابتلای جدید در بین گروه سنی ۱۵-۲۴ در میان زنان و دختران گزارش شده است. روند تصاعدی ابتلای زنان، در کشور ایران و در منطقه آسیای مرکزی و اروپای شرقی هم بر اساس گزارشات رو به افزایش است.
زنان کارتن خواب معتاد و زنان تن‌فروش یکی از مهم‌ترین گروه‌هایی هستند که در معرض انواع بیمارهای مختلف مقاربتی و غیر آن، از جمله ایدز هستند. زنان تن‌فروش در ایران و تهران به ویژه در مناطق و محلات محروم و جرم‌خیز، عمدتا مصرف کننده و توزیع کننده موادند و بیش از ۲۰ درصد از این زنان مبتلا به ایدز و انواع دیگر بیماری هستند. زنان کارتن خواب نیز که آمارشان به بیش از 5 هزار نفر در تهران می رسد، با این بیماری درگیرند. آنچه بر سختی این آسیب می‌افزاید این است که میزان زاد و ولد در بین این زنان بالاست. فرزندان این زنها به مراتب بیمارها و مشکلات بیشتری از مادرانشان دارند. مشکل باروری این زنان را باید بارسنگینی بر دوش بهزیستی، نهادهای مربوطه و جامعه دانست و با حمایت از طرح مولاوردی مبنی بر عقیم‌سازی این زنان، بر آسیب‌های جدی فرزندان این زنان برای جامعه تاکید کرد.
زنانی که در خیابان‌ها به مشاغل کاذب اشتغال دارند و همچنین زنان زباله‌گرد از جمله گروه‌های هستند که انواع بیماری از جمله ایدز در آنها وجود دارد. آمار دقیقی از تعداد زنان زباله‌گرد و کارتن‌خواب وجود ندارد. در سال ۹۳ نزدیک به ۶۰۰۰ زن کارتن‌خواب در مراکز بهزیستی و خانه‌های سلامت پذیرش شده‌اند. قطعا تعداد این زنان بسیار بیشتر از این رقم است زیرا بیشتر این زنان به مراکز بهزیستی مراجعه نمی‌کنند.
نوجوانان از دیگر گروه‌های در معرض ایدز هستند. یونیسف پیش‌بینی کرد شمار مبتلایان به ایدز در سال ۲۰۳۰ به ۴۰۰ هزار نفر در سال خواهد رسید. این افزایش به دلایلی چون تغییرات جمعیتی از جمله افزایش شمار جوانان در جمعیت جهان خواهد بود. در سال ۲۰۱۵ / ۹۵-۹۴ در سراسر جهان بیش از ۲ میلیون نفر بین سنین ۱۰ تا ۱۹ سال مبتلا به ایدز بودند. روابط جنسی محافظت نشده و رشد آمار اعتیاد و استفاده از سرنگ آلوده از عمده‌ترین دلایل ابتلای نوجوانان و جوانان بوده است. تعدادی از این افراد نیز با این بیماری متولد شده‌اند. در همین سال ایدز جان بیش از ۴۱ هزار نوجوان را در جهان گرفت.
کودکان خیابانی از دیگر گروه‌های جدی آسیب در ایران هستند که در معرض انواع تعرضات و تجاوزها و انواع بیمارهای جنسی و ایدز قرار دارند. آمار کودکان خیابانی در شهرهای ایران در حدود ۲۶ هزار کودک است که از این تعداد ۵۴ درصد را کودکان افغانی‌تبار تشکیل می دهند.
زنان و ایدز
بر اساس آمارهای نهاد برنامه مشترک سازمان ملل متحد در زمینه ایدز و بنیاد ایدز امروز زنان بیش از نیمی از مبتلایان به ویروس اچ‌آی‌وی را در کل جهان تشکیل می‌دهند.
در جهان تا پایان سال ۲۰۱۶، نزدیک به ۱۸ میلیون زن با اچ‌آی‌وی درگیر بودند و این آمار تنها شامل زنان بالای ۱۵ سال است و آمار دختران مبتلا به ویروس را در بر نمی‌گیرد. ایدز یکی از عوامل اصلی مرگومیر زنان در سن باروری (۱۵-۴۴ سالگی) است و در سال ۲۰۱۶، در مجموع ۱.۷ میلیون عفونت جدید اچ‌آی‌وی در میان زنان گزارش شد و در این ابتلاهای جدید آمار عفونت در میان زنان جوان در گروه سنی ۱۵-۲۴ سال، ۴۴درصد بیشتر از ابتلای مردان در گروه سنی مشابه است.
در میان زنان حامله‌ای که می‌دانستند ویروس اچ‌آی‌وی دارند در سال ۲۰۱۶ تنها ۷۶ درصدشان دسترسی به داروهای ضد‌ویروسی برای جلوگیری از انتقال اچ‌آی‌وی به نوزادشان داشتند. دلایلی مانند خشونت خانگی، کمبود قوانین حمایتی مناسبت، نابرابری قدرت در میان زنان و مردان، فقر، عدم دسترسی به خدمات بهداشتی و عدم دسترسی زنان و به ویژه زنان جوان به مراقبت‌های آموزشی در زمینه بهداشت آمیزش جنسی، از دلایل بالا بودن آمار ایدز در بین زنان است.
استعمال شیشه و به ویژه به شکل تزریقی، به همراه افزایش روابط پرخطر جنسی، احتمال ابتلا به اچ‌آی‌وی و همچنین سایر عفونت‌های انتقال یافته از طریق آمیزش جنسی را در میان زنان تن‌فروش افزایش داده است. در این رابطه، افزایش تعداد زنان تن‌فروش قابل تامل است.
کریستال مت آمفتامین در سال ۲۰۱۵ پژوهشی در خصوص مصرف شیشه در بین زنان تن فروش ۱۳ شهر ایران انجام داد که نتایج این پژوهش بسیار دردناک است. از میان این ۱۳۴۷ زن تن‌فروش، ، نزدیک به ۱۶درصدشان معتاد به شیشه بودند که در این میان نزدیک به یک درصد شیشه را با روش تزریقی مصرف می‌کردند. در این گروه، مصرف همزمان چند ماده مخدر مختلف، تعداد شرکای جنسی‌ای که پول نمی‌دهند، خشونت شرکای جنسی و شرایط مسکن ناپایدار و بی‌خانمانی هم گزارش شده است. در میان ۱۳۴۷ زن کسانی که سواد بیشتری داشتند، کمتر احتمال داشته که شیشه مصرف کنند. زنان تن‌فروش بی‌خانمان و یا آنها که شرایط مسکن ثابت ندارند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به اچ‌آی‌وی هستند.
سیاست‌های دولتی در راستای مبارزه با مواد مخدر، باید معطوف به حمایت از زنان تن‌فروش باشد و این سیاست‌های حمایتی برای بهبود وضعیت بهداشت و سلامت و رفاه آنها و کاهش و پیشگیری از آسیب‌های مرتبط با جنسیت ضروری است.
بنا به گزارش‌های وزارت بهداشت، الگوهای ابتلا به ایدز در ایران تغییر کرده و با اینکه در گذشته استفاده از سرنگ‌های تزریقی آلوده بیشترین دلیل ابتلا به این ویروس بوده اکنون روابط جنسی عامل بیشتر ابتلاهای جدید به ویروس اچ‌آی‌وی است. ابتلا به اچ‌آی‌وی در نتیجه آمیزش جنسی از ۱۷ درصد از کل موارد جدید ابتلا در سال ۸۸ به ۴۷ درصد در سال ۱۳۹۶ رسیده است که از این آمار، زنان بیشتر در معرض تهدید قرار دارند.
در پژوهشی دیگر که خالقی‌نژاد، کریمان و ناهیدی با بررسی وضعیت سلامت باروری در ۴۰۵ زن مراجعه کننده به مراکز بهداشتی در روستاهای نیشابور انجام داده‌اند، روش متداول پیشگیری از بارداری هنوز روش طبیعی است. این پژوهش همچنین نشان می‌دهد که نزدیک به ۶۰ درصد این زنان زیر ۱۸ سال ازدواج می‌کنند و ۳۳ درصدشان هم در شرایط خشونت خانگی زندگی به سر می‌برند. هردو این داده‌ها، یعنی ازدواج در کودکی و زندگی در شرایط خشونت خانگی، احتمال ابتلا به عفونت‌های ناشی از آمیزش جنسی از جمله ویروس اچ‌آی‌وی را بالا می‌برد.
خشونت خانگی و تحمیل روش‌های سنتی جلوگیری از بارداری و عدم استفاده از ابزار ضدبارداری یکی از دلایل انتقال ویروس اچ‌آی‌وی از شریک مردی که چندین شریک جنسی دارد، به شریک زن است. رویه‌های مربوط به سلامت جنسی و باروری زنان که بدون رضایت انجام می‌شوند هم در شیوع اچ‌آی‌وی موثر‌ند از جمله سقط جنین اجباری در بیرون از مراکز بهداشت.
گزارش فوق هشداری جدی در خصوص شیوع بیماری‌هایی از قبیل ایدز است. فقر فزاینده در طول سالهای اخیر، شیوع اعتیاد، رواج روابط جنسی پرخطر و بحران در نهاد خانواده، بیکاری، عدم حمایت از اقشار در معرض تهدید و خدمات‌زدایی از دولت در خصوص ارائه آموزش‌ها و خدمات بهداشتی رایگان برای عموم مردم از جمله دلایلی است که وجود این قبیل بیماری‌ها را به هشداری جدی تبدیل کرده است.