میدان تکسیم در سه تصویر؛ میعادگاه شکاف‌های جامعه ترکیه

دیدارنیوز _ رضا قنبری*: در میانه قرن هیجدهم زمانی که نسیم مدرنیته آرام آرام در کوچه‌ها و خیابان‌های استانبول وزیدن گرفته بود، کمبود آب آشامیدنی در برخی محله‌های شهر و بی نظمی در توزیع آب توسط سقاها، دربار سلطان محمود اول را به فکر محل توزیع متمرکزی برای تقسیم آب چشمه‌های شمال شهر در بین شهروندان انداخت و بدین ترتیب "میدان تکسیم" در محله بی‌اغلو (Beyoğlu) بوجود آمد. میدانی که امروز در ابتدای "خیابان ایستیکلال" با وجود بزرگترین برند‌های دنیای مد، صد‌ها رستوران، کلاب، هتل و میلیون‌ها توریست، قلب تپنده شهر محسوب می‌شود و البته دریک قرن اخیر هسته شکل گیری اعتراضات و راهپیمایی‌های مردمی نیز بوده است. حالا این بار تکسیم با افتتاح یکی از بزرگترین مساجد کشور توسط رجب طیب اردوغان به صدر خبر‌ها بازگشته است. خبری که با یادآوری چند تصویر به اهمیتش خواهم پرداخت.

فایل صوتی این یادداشت را بشنوید

میدان تکسیم؛ ژانویه ۱۹۹۴

رجب طیب اردوغان پس از اعلام نامزدی در انتخابات شهردای استانبول با چند خبرنگار روی یکی از ساختمان‌های بلند منطقه بی اغلو درباره برنامه‌های توسعه استانبول حرف می‌زند. نامزد چهل ساله حزب اسلامی رفاه با دست میدان تکسیم را به دوربین‌ها نشان می‌دهد: «امیدوارم بتوانیم پایه‌های مسجد را آنجا بگذاریم». وعده انتخاباتی که اتفاقا چند سال قبل به دلیل حساسیت نظامیان و بخش‌های سکولار جامعه نسبت به تغییر بافت منطقه تکسیم با وتوی شورای امنیت ملی از دستور کار خارج شده بود. اما حالا میانه دهه نود است و اسلامگرا‌ها به پشتوانه ناکارآمدی دولت‌های ائتلافی، پرورش هزاران کادر حزبی در مدارس اسلامی امام خطیب و البته گسترش رسانه‌های آزاد، آرام آرام به قدرتی مهم در جمهوری ترکیه تبدیل شده‌اند و چه وعده‌ای بهتر از ساخت یک مسجد در میدان تکسیم می‌تواند هواداران حزب رفاه را به پای صندوق بکشاند.

میدان تکسیم؛ می ۲۰۱۳

در اعتراضات روز جهانی کارگر در میدان تکسیم نیرو‌های چپ نسبت به طرح جدید دولت برای تبدیل بخشی از "گزی پارک" (Gezi Parkı) به مرکز فرهنگی_تجاری اعتراض می‌کنند. با پیوستن فعالان محیط زیست به معترضان تظاهرات به شهر‌های دیگر کشیده می‌شود. حزب عدالت و توسعه در سه دوره انتخابات سراسری هربار درصد آرا خود در مجلس کبیر را بالاتر برده و در انتخابات ۲۰۱۱ پس از چند دهه به اولین دولت تک حزبی در جمهوری ترکیه تبدیل شده است. اکثریت پارلمانی، شاخص‌های اقتصادی کم نظیر و روابط رو به بهبود با اتحادیه اروپا به اردوغان اعتماد به نفس دو چندان داده که با فیلتر شبکه‌های اجتماعی، در خیابان‌ها علیه معترضان از زور استفاده کند. تغییر کاربری گزی پارک حالا به نمادی از فشار اکثریت در تحمیل خواسته‌های خود برسبک زندگی مردم ترکیه بدل شده است. اعتراضات با هفت کشته و صد‌ها زخمی پایان میابد و دولت تغییرات گزی پارک را به همه پرسی می‌گذارد.

میدان تکسیم؛ ژوئن ۲۰۲۱:

یکی از بزرگترین مساجد استانبول در میدان تکسیم افتتاح می‌شود. البته نه در گزی پارک که اکثریت مردم به تغییر کاربریش در سال ۲۰۱۳ رای مثبت داده اند بلکه آن طرف میدان درست در روبروی مرکز فرهنگی آتاتورک؟!

اردوغان پس از ۲۸ سال با وفا به وعده انتخاباتیش در میان هزاران نمازگزار اولین نماز جمعه را در مسجد تکسیم اقامه می‌کند. حزب عدالت بدلیل رکود اقتصادی کرونا، کاهش ارزش لیر، فاصله از اتحادیه اروپا و جدایی نیرو‌های قدرتمندی، چون احمد داوت اغلو (Ahmet Davutoğlu) و عبدالله گل (Abdullah Gül) در ضعیف‌ترین وضعیت خود در دو دهه اخیر است و رییس جمهور شاید به همین دلیل بیش از همیشه بر آرای قشر‌های مذهبی تمرکز کرده است. همین چند ماه پیش بود که موزه ایا صوفیه پس از حدود یک قرن دوباره به عنوان مسجد در‌های خود را به روی مومنان باز کرد و حالا در تکسیم پایگاه همیشگی چپ‌ها و سکولار‌ها مسجدی عظیم و زیبا ساخته است. مسجدی که کل هزینه آن توسط هلدینگ سور یاپِ (sur yapı) بصورت خیریه پرداخت شده و حالا اردوغان در کنار نوه اش عمر طیب و حدود سیصد نوجوان حافظ قرآن با هوادرانش عکس یادگاری می‌گیرد.

در همین روز‌ها به مناسبت افتتاح مسجد تکسیم در اینستاگرام تصویری از تظاهرات گزی پارک را منتشر کردم. نظر‌ها همچنان از یک شکاف بزرگ در جامعه ترکیه نسبت به اتفاقات تکسیم خبر می‌دهد. در حالی که اسلامگرایان از جای خالی مسجد تکسیم در عکس هایم گلایه می‌کردند، مخالفان دولت برایم شعار «تاریکی می‌رود گزی می‌ماند» نوشته بودند.

* روزنامه‌نگار و کارشناس مسائل ترکیه