دیدارنیوز _ عاطفه شهسوار*:
این روز‌ها واژه «مکانیسم ماشه» یا همان «اسنپ‌بک» را زیاد شنیده‌ایم؛ اصطلاحی که پس از امضای توافق هسته‌ای ایران با قدرت‌های جهانی، معروف به برجام، در سال ۲۰۱۵ سر زبان‌ها افتاد. این مکانیسم یکی از کلیدی‌ترین ابزار‌های دیپلماتیک در روابط بین‌الملل است که در دل توافق جامع اقدام مشترک طراحی شده و به نوعی نقش یک ترمز اضطراری را بازی می‌کند. هدفش این است که اگر ایران به تعهدات هسته‌ای خود پایبند نباشد، تحریم‌های سازمان ملل علیه این کشور به سرعت بازگردند. جالب است بدانید که این ایده ابتدا توسط سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه مطرح شد و در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت گنجانده شد. این قطعنامه که پس از امضای برجام تصویب شد، شش قطعنامه قبلی علیه برنامه هسته‌ای ایران را لغو کرد، اما بندی را نگه داشت که در صورت تخلف ایران، امکان بازگشت سریع تحریم‌ها را فراهم می‌کند.
مکانیسم ماشه، فراتر از یک ابزار سیاسی
فعال‌سازی مکانیسم ماشه فقط یک اتفاق سیاسی یا حقوقی نیست؛ بلکه این امر می‌تواند ساختار اجتماعی، روابط قدرت، هویت جمعی و رفتار‌های فردی در جامعه ایران را تحت تاثیر قرار دهد. از دیدگاه جامعه‌شناسی، می‌توان آن را به‌عنوان ابزاری برای کنترل اجتماعی در سطح بین‌المللی تحلیل کرد که نه‌تنها دولت، بلکه زندگی روزمره مردم عادی را هم دستخوش تغییر می‌کند.
تأثیرات اقتصادی و پیامدهای اجتماعی
وقتی صحبت از بازگشت تحریم‌ها می‌شود، اولین چیزی که به ذهن می‌رسد، فشار اقتصادی است. اما این فشار فقط به بالا رفتن قیمت‌ها یا کوچک‌تر شدن سفره مردم محدود نمی‌شود. تحریم‌ها می‌توانند امید اجتماعی را کمرنگ کنند، اعتماد به آینده را کاهش دهند و حتی باور مردم به امکان بهبود روابط با جهان را تضعیف کنند. وقتی هزینه‌های زندگی بالا می‌رود تورم سر به فلک می‌کشد و بیکاری افزایش می‌یابد، جامعه به‌تدریج دچار نوعی ناامیدی جمعی می‌شود. این ناامیدی می‌تواند به کاهش سرمایه اجتماعی، یعنی همان اعتماد و همکاری میان مردم و نهاد‌ها منجر شود.
از سوی دیگر، تحریم‌ها می‌توانند شکاف‌های اجتماعی را عمیق‌تر کنند. مثلاً، قشر‌های کم‌درآمد که توان کمتری برای مقابله با فشار‌های اقتصادی دارند، بیش از دیگران آسیب می‌بینند. این نابرابری می‌تواند به افزایش تنش‌های اجتماعی، مثل بالا رفتن نرخ جرم یا حتی اعتراضات خیابانی منجر شود.
تأثیر بر اعتماد عمومی و هویت ملی
یکی از اثرات مهم فعال‌سازی مکانیسم ماشه، کاهش اعتماد عمومی به نهاد‌های حکومتی است. وقتی مردم می‌بینند که تحریم‌ها نتیجه ضعف دیپلماسی یا سیاست خارجی است، اعتمادشان به توانایی دولت برای مدیریت بحران کاهش می‌یابد. این موضوع می‌تواند سرمایه اجتماعی را که برای انسجام یک جامعه ضروری است به خطر بیندازد. با این حال گاهی فشار‌های خارجی مثل تحریم‌ها نیز می‌توانند حس همبستگی ملی را تقویت کنند. مثلا اگر مردم فشار بیرونی را به‌عنوان بی‌عدالتی بین‌المللی بدانند، ممکن است این امر باعث نسجام ملی و مقاومت جمعی شود.
پیامدهای سیاسی و اجتماعی: از مهاجرت تا اعتراض
فعال‌سازی مکانیسم ماشه می‌تواند مهاجرت به‌ویژه در میان جوانان را باعث شود. وقتی چشم‌انداز‌های اقتصادی و اجتماعی برای نسل جوان محدود می‌شود، بسیاری به فکر ترک کشور می‌افتند. از طرف دیگر برخی از مردم که امیدی به تغییر از راه‌های قانونی ندارند ممکن است دچار انفعال سیاسی شوند و از مشارکت در امور عمومی دست بکشند. اما گروه سومی هم وجود دارند که ممکن است با دیدن این فشارها، خواستار تغییر سیاست‌های کلان کشور شوند و به دنبال اصلاحات باشند.
این مکانیسم همچنین می‌تواند به اعتراضات و ناآرامی‌های اجتماعی منجر شود. وقتی فشار اقتصادی با ناامیدی و بی‌اعتمادی ترکیب شود، احتمال بروز تنش‌های اجتماعی بالا می‌رود. تاریخ نشان داده است که تحریم‌های گسترده گاهی جرقه جنبش‌های اجتماعی را زده‌اند، به‌ویژه در شرایطی که مردم احساس می‌کنند راه دیگری برای بیان نارضایتی‌شان ندارند.
در نهایت مکانیسم ماشه شاید در ظاهر یک ابزار فنی در روابط بین‌الملل به نظر برسد، اما در باطن، اثری عمیق بر جامعه ایران دارد. این مکانیسم نه‌تنها اقتصاد، بلکه روح و روان، اعتماد و هویت جمعی مردم را تحت تأثیر قرار می‌دهد. از افزایش نابرابری‌ها و فشار‌های روانی گرفته تا احتمال اعتراضات، این سازوکار نشان می‌دهد که سیاست جهانی چگونه با زندگی روزمره مردم گره خورده است. برای مقابله با این چالش‌ها، جامعه ایران به تقویت انسجام اجتماعی، تمرکز بر خودکفایی اقتصادی و مدیریت درست فضای روانی نیاز دارد. در نهایت آینده ایران به این بستگی دارد که چگونه این فشار‌های خارجی را به فرصتی برای رشد و همبستگی تبدیل کند./دیپلماسی ایرانی
*دانشجوی دکتری جامعه شناسی سیاسی
