قزاقستان در آشوب؛ نگرانی‌های غرب

دیدارنیوز: در قزاقستان چه می‌گذرد و آیا غرب باید نگران اوضاع باشد. مداخله روسیه و چین به نفع دولت قزاقستان چه عواقبی در پی دارد و کار سرانجام به کجا خواهد رسید. آن چه در ادامه خواهید خواند پرسش و پاسخی است با سه کارشناس شورای آتلانتیک دربازه  این موارد. 

منبع: اندیشکده شورای آتلانتیک
به قلم: "دَن پَلِسچاک"، نویسنده آزاد مستقر در کیف، اوکراین
مترجم: حمید رضا بابایی

ناآرامی‌های گسترده قراقستان را فراگرفته است. اعتراضات به افزایش بهای سوخت در روز‌های اخیر به تظاهرات ضددولتی تبدیل شده و پاسخ خشونت بار پلیس (و ظاهرا قطعی اینترنت) را درپی داشته است.

بنا بر گزاش‌ها در آلماتی، بزرگ‌ترین شهر قزاقستان، معترضین روز چهارشنبه قصر ریاست جمهوری را به آتش کشیدند و با پلیس درگیر شدند. "قاسم جومارت توقایف" رئیس جمهور قزاقستان که دولتش را برکنار و حالت فوق العاده اعلام کرد، می‌گوید در نظر دارد تا حد امکان "سرسختانه عمل کند. "

روز پنج شنبه مقامات گفتند در درگیری‌های رخ داده، ده‌ها نفر از معترضین و نیرو‌های پلیس کشته شدند. در همین حال "سازمان پیمان امنیت جمعی" (CSTO) – ائتلافی تحت فرماندهی روسیه – نیرو‌های خود را به دعوت قزاقستان در این کشور مستقر کرده است.

به نظر می‌رسد این جمهوری سابق سابق اتحاد جماهیر شوروی به سمت بی ثباتی پیش می‌رود. "شورای آتلانتیک" در گفتگو با کارشناسان و دست اندرکاران این اندیشکده، اوضاع قزاقستان – این کشور نفت خیز در آسیای مرکزی – را بررسی کرده و به این پرسش پاسخ می‌دهد که چرا جهان باید به تحولات قزاقستان توجه کند؟
میهمانان:
"ملیندا هرینگ": معاون مدیر مرکز اوراسیا در شورای آنتلانتیک
"اِما اَشفورد": عضو ارشد موسسه شورای آتلانتیک در امور تحقیقات سیاست خارجی
"اِرییل کوهن": دانشمند علوم سیاسی، مدیر برنامه و عضو ارشد مرکز سرمایه گذاری و امور مالیات بین الملل اوراسیا در شورای آتلانتیک

سوال: به ندرت پیش می‌آید که تحولات قزاقستان سرخط خبر‌های بین‌الملل باشد. این اعتراضات تا چه حد عجیب است و چرا غرب باید با دقت آن را دنبال کند؟

ملیندا هرینگ: بسیار عجیب. از زمان ناآرامی‌های شهر "ژانائوزن" قزاقستان در ده سال گذشته تاکنون، شاهد هیچ مورد اعتراض گسترده در این کشور نبوده ایم. حجم این اعترضات، بی سابقه است. افزایش بهای سوخت، بهانه اعترضات بوده است، اما دلایل اصلی آن بسیار فراتر از این مساله است و اعتراضات از منظر بین الملل قابل توجه هستند. این تحولات می‌تواند پای روسیه را به قزاقستان باز کند؛ و چین هم قطعا با علاقه ناظر آن است.

اِما اَشفورد: از زمان فروپاشی شوروی، قزاقستان عمدتا یک دیکتاتوری باثبات بوده است. از دهه ۱۹۸۰ تاکنون اعتراضاتی در این حجم در قراقستان دیده نشده است. البته قزاقستان برای اقتصاد بسیاری از کشور‌ها در اروپا و تا حدی کمتر آسیا، از اهمیت بسزایی برخوردار است. زیرا ثبات سیاسی در قزاقستان، آن را به یک صادر کننده عمده نفت و گاز طبیعی و زغال سنگ تبدیل کرده است. قزاقستان همچنین برای همسایگان غنی از منابع خود در آسیای مرکزی، کشوری مهم برای انتقال انرژی است. اعتراضات تاکنون به کارگران در حوزه نفتی "تنگیز" هم رسیده گرچه در تولید نفت آن هنوز تاثیری نداشته اشت. اگر شدت اعتراضات آنقدر افزایش یابد تا تولید و یا انتقال انرژی را تحت تاثیر قرار دهد، عواقب اقتصادی آن، دیگر بخش‌ها را دربرخواهد گرفت و برای عرصه سیاسی قزاقستان عنصری نامتناسب خواهد بود.

اِرییل کوهن: قزاقستان سنتی از تظاهرات و اعتراضات سیاسی را با خود همراه دارد. به یاد داشته باشید پروستاریکای شوروی (اصلاحات اقتصادی که میخاییل گورباچف در سال ۱۹۸۵ اعلام کرد) با تظاهرات مردم در آلماتی، و در مخالفت با معرفی "گنادی کولبین" سیاستمدار روسی تبار به عنوان دبیر اول کمیته مرکزی حزب کمونیست قزاقستان آغاز شد. "میخاییل گورباچف"، نقشه قومی منطقه را به دقت بررسی نکرده بود. آن اعتراضات به افزایش آگاهی عمومی، آغاز حیات سیاسی "نور سلطان نظربایف" (نخستین رئیس جمهور قزاقستان پس از سقوط شوروی) و در نهایت استقلال قزاقستان منجر شد.
سوال: واکنش رسمی دولت قزاقستان به اعتراضات، چه پیامی درباره دولت/رهبری این کشور برای ما دارد؟

ملیندا هرینگ: دولت قزاقستان از اوضاع ملت خود بی اطلاع است. دولت قزاقستان تلاش کرد با کاهش بهای سوخت و ارائه چند پیشنهاد، اعتراضات را آرام کند، اما این اقدامات دیرهنگام‌تر از زمانی ارائه شده است تا معترضین را فرونشاند.
اِرییل کوهن: اوضاع بحرانی است. معترضین، ادارات مهم دولتی و فرودگاده‌ها را تسخیر کرده اند. گزارشی در دست است که نشان می‌دهد ارتش نسبت به وفاداری نیرو‌ها به دولت، اطمینان ندارد. رئیس جمهور توقایف به نیرو‌های CSTO متوسل شده است، یعنی روسیه و بلاروس.

سوال: اگر ناآرامی‌ها از قزاقستان فراتر رود، این بی ثباتی چقدر برای آسیای مرکزی خطرناک است؟ آیا اصلا چنین امکانی مشخصا وجود دارد؟

ملیندا هرینگ: بعید است بی ثباتی‌ها از مرز‌های قزاقستان فراتر برود. سوال واقعی این است که واکنش مسکو و پکن چه خواهد بود. مسکو می‌تواند از این شرایط به عنوان بهانه‌ای برای بازپس گیری شمال قزاقستان استفاده کند، منطقه‌ای که بیشترین ذخایر هیدروکربن قزاقستان در آنجا واقع شده و جمعیت کثیری از اقوام روسی را در خود جای داده است.

اِرییل کوهن: ما شاهد سه انقلاب/شورش/کودتا در قزقیزستان، کشور همسایه قزاقستان، بوده ایم. سوال مهم این است: پیروزی اسلام گرا‌ها در افغانستان، تا چه حد به نیرو‌های اسلامی در سراسر آسیای مرکزی انگیزه داده است؟ شاید مطلع نیستیم که در مرحله‌ای جدید از واقعیت سیاسی در منطقه قرار گرفته ایم. رهبران پیرترِ دورانِ شوروی شاید از جانب نسل جدید که در فضای استقلال و محیط اسلامی‌تر بزرگ شده اند، رانده شوند. من در ویدئو‌های کوتاه از ناآرامی‌ها متوجه شدم که تظاهر کنندگان در فضای باز در حال برپایی نماز جماعت هستند. این مساله‌ای است که من هرگز در قزاقستان ندیده بودم.

سوال: همسایگان مهم قزاقستان، یعنی روسیه و چین، این تحولات را چگونه ارزیابی می‌کنند؟

اِما اَشفورد: توقایف برای کمک، به سازمان CSTO متوسل شده است. این سازمان یک ساز و کار امنیتی است که در نهایت جایگزین پیمان ورشو شد و تعدادی از کشور‌های اتحاد جماهیر شوروی سابق را دربر می‌گیرد. این مساله عملا یعنی متوسل شدن به روسیه، به عبارت دیگر توانمندترین قدرت سیاسی در میان این کشورها. البته دخالت نظامی روسیه بعید به نظر می‌رسد، به ویژه با توجه به تحرکات نظامی کنونی روسیه در مرز‌های اوکراین که بسیاری از نیرو‌های روسیه را از نزدیک مرز قزاقستان، به سمت خود کشانده است. اما روسیه در قزاقستان منافع باارزش دارد، از مرکز فضایی بایکونور گرفته تا این مساله که مسکو برای جبران کاهش تولید گاز خود، اغلب بر قزاقستان متکی است. چین هم منافع مهم و گرچه کمتری در ثبات قزاقستان دارد؛ قزاقستان تامین کننده دستکم ۵ درصد از گاز طبیعی وارداتی چین است. باید انتظار داشته باشیم که هم CSTO و هم سازمان همکاری شانگ‌های – که هر سه کشور اعضای آن هستند – در این بحران نقش آفرینی کنند.

ملیندا هرینگ: اتحاد جماهیر شوروی سابق روز‌های پرتنشی را سپری می‌کند. سربازان و تانک‌های روسی از سه جهت اوکراین را محاصره کرده اند. آخرین چیزی که مسکو می‌خواهد یا به آن نیاز دارد، اعترضات قانونی در کشوری است که روسیه آن را در حوزه منافع خود می‌پندارد. یک روزنامه روسی مدعی شده است که "آنها" – یعنی غرب- انقلاب رنگین به راه انداخته اند تا در آستانه مذاکرات امنیتی مهم آمریکا-روسیه، افکار عمومی به اعتراضات جلب شود. مسکو به دنبال دست‌های مخفی است. کرملین نمی‌پذیرد که اعتراضات در قزاقستان، ماهیت حقیقی دارد.

اِرییل کوهن: تراژدی موجود آن است که این خیزش در شرایطی شکل می‌گیرد که روسیه در حس و حال بازسازی کامل امپراتوری به سمت شرق و غرب، به سر می‌برد. عملیات CSTO در حال گسترش است، و به نظر من بعید نیست که شمال قزاقستان به یک باره از " روسیه مادر" برای مقابله با "تروریست‌های دست پرورده خارجی"، درخواست حمایت کند. چنین مساله‌ای می‌تواند به تجزیه قزاقستان منجر شود. چین تاکنون واکنشی نشان نداده است، ولی مانند یک عقاب، مراقب منافع نفتی خود در چاه‌های قزاقستان است.

سوال: آیا هیچ راهی وجود دارد که دولت آمریکا در این مساله دخالت کند؟ اصلا آیا باید چنین دخالتی صورت گیرد؟

ملیندا هرینگ: بله، واشنگتن باید به مقامات قزاقستان بگوید، قطع اینترنت را متوقف کنند و از خشونت بپرهیزند. در درازمدت، آمریکا باید قزاقستان را تحت فشار قرار دهد تا انتخابات آزاد و عادلانه برگزار کند در غیر این صورت شاهد فعالیت‌های اعتراضی گسترده‌تر خواهند بود.

اِما اَشفورد: دولت آمریکا توانایی محدودی برای دخالت در این بحران دارد؛ آمریکا نفوذ چندانی در قزاقستان ندارد، و در حال حاضر حتی یک سفیر هم در آن کشور ندارد. علاوه بر آن، بسیاری از ابزار‌هایی که آمریکا معمولا در چنین شرایطی از آن‌ها استفاده می‌کند (یعنی تحریم ها) برای کشوری مانند قزاقستان چندان مناسب نیست؛ شرکت‌های عمده نفتی آمریکا در اقتصاد قزاقستان حضور چشمگیری دارند، و تحریم این صنایع، خطر کاهش چشمگیر تولید انرژی را درپی خواهد داشت که می‌تواند متحدان اروپایی آمریکا را تحت تاثیر قرار دهد. علاوه بر آن، با توجه به حساسیت روسیه به این مساله که آمریکا حامی به اصلاح انقلاب‌های رنگین در منطقه است، حمایت آمریکا از معترضان قزاق، می‌تواند تنش (آمریکا) با روسیه را تشدید کند، که در شرایط کنونی اقدام مفیدی نخواهد بود. بهترین رویکرد ممکن برای دولت آمریکا این است که به مردم اجازه دهد خود تصمیم بگیرند، حداقل تا مشخص شدن بیشتر اوضاع.

اِرییل کوهن: ما باید نگران آشفتگی موجود باشیم نه این که دستاورد‌های مهم مردم قزاقستان را نابود کنیم. قزاقستان کشوری پهناور است – با سه منطقه زمانی – همراه با منابع چشمگیر نفت، گاز، اورانیوم، گندم و بسیاری دیگر از کالا‌های مهم. این کشور، مردمی باسواد و شکیبا دارد که در دوران شوروی، مصایب فراوانی متحمل شدند. آمریکا باید قطعا ابتدا اطلاعات جمع آوری و آن‌ها را ارزیابی کند، با همه طرف‌ها مذاکره کند، از سرمایه گذاری‌های چشمگیر شرکت‌های آمریکایی در آن کشور حمایت کند، از تمامیت ارضی، یکپارچگی و ماهیت سکولار قزاقستان حمایت کند، کشوری که با آمریکا رابطه‌ای عالی دارد.