دیدارنیوز ـ شیما شعاعی: «سفر به دور دنیا در ۱۸۰ روز، هزار بار سفر به کربلا، سفر به ۱۲۰ پایتخت جهان، ۱۱۰ کیلوگرم گل یاس، ۱۳۶۸ شاخه رز قرمز، ۵۰۰۰ قطعه مرجان دریایی، ۱۰ راس آهوی ﻭحشی، دو هزار قطعه شکلات، ۱۰۰ لیتر بنزین، ۱۰۰ تابلوی نقاشی، یک دست و یک پا، یک جفت چشم و ۱۹۷۸ توپ تنیس»، اشتباه نکنید! این‌ها بریده صفحات آگهی روزنامه نیست، این لیستی از عجیب‌ترین مهریه‌های ثبت در دفاتر ثبت ازدواج کشور است. مرور دوباره این عناوین، نشان می‌دهد این پدیده شرعی نیز همچون بسیاری از پدیده‌هایی که ریشه در سنت دارد؛ دچار استحاله شده است، اما این تمام ماجرا نیست؛ سوی دیگر، بعد حقوقی مهریه و به واقع جنجال برانگیزترین وجه آن طی دو دهه اخیر بوده است.
نکته‌ای که نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد، این است که وجه حقوقی مهریه و کارکرد اقتصادی آن با یکدیگر گره خورده‌اند و آنچه امروز تحت عنوان معضل مهریه در جامعه مطرح می‌شود، حول این موضوع است! پژوهش‌ها نشان می‌دهد، از اوایل دهه ۸۰ تاکنون، افزایش قیمت سکه به عنوان مرسوم‌ترین وجه تعیین مهریه در ایران، گرایش عمومی به افزایش میزان مهریه را تحت تأثیر قرار داده است. همزمان با افزایش نرخ رشد مهریه، دیگر شاخص‌های اقتصادی همچون تورم، بیکاری، نابرابری و شکاف طبقاتی سیر صعودی به خود گرفتند و کارکرد اقتصادی آن را پررنگ‌تر کردند؛ درحالی‌که موضوع اصلاح ساختاری قوانین مرتبط با نکاح و به تبعیت از آن مهریه، مسکوت مانده است. از این‌رو، نه آمار افزایش ثبت درخواست مهریه در پی جهش قیمت سکه عجیب است نه افزایش تعداد زندانیان مرتبط با آن!
قانون به کمک مردان آمد!
بنابر ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی: «به مجرد عقد، زن مالک مهر می‌شود و می‌تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید»، همچنین در فصل نکاح قانون مدنی تعیین میزان مهر، منوط به رضایت طرفین شده است؛ با این‌حال طی سال‌های اخیر افزایش تعداد زندانیان مرتبط با مهریه و فشار‌ها و انتقادات مسئولان، مراجع، علما و مردان نسبت به قوانین و میزان مهریه، سبب تغییرات قانونی به نفع مردان شد. در سال ۱۳۹۱ مجلس شورای اسلامی ذیل قانون حمایت از خانواده مقرر کرد: «هرگاه مهریه در زمان وقوع عقد تا یکصد و ده سکه تمام بهار آزادی یا معادل آن باشد، وصول آن مشمول مقررات ماده (۲) قانون اجرای محکومیت‌های مالی است. چنانچه مهریه، بیشتر از این میزان باشد در خصوص مازاد، فقط ملائت زوج ملاک پرداخت است». به این ترتیب مجازات زندان تنها برای مردانی قابل اجراست که توان پرداخت ۱۱۰ سکه را نداشته باشند و مطالبه بیش از آن، شامل مجازات زندان نمی‌شود.
علاوه براین، طی دو سال اخیر کمیسیون قضایی مجلس و مسئولان قوه قضاییه تلاش‌های بسیاری برای حذف مجازات زندان، به دلیل ناتوانی از پرداخت مهریه داشتند. آبان سال گذشته کمیسیون قضایی با اصلاح موادی از قانون محکومیت‌های مالی، مقرر کرد، حبس یا بازداشت محکومان مالی موضوع تادیه مهریه، جز در صورت اثبات ملائت مالی محکوم‌ٌعلیه و امتناع وی از پرداخت محکومٌ‌به ممنوع است.
اواسط آبان و مدتی پس از تجمع اعتراضی مردان محکوم به پرداخت مهریه مقابل مجلس، محمدباقر الفت، معاون اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضاییه با ابلاغ بخشنامه‌ای مقرر کرد «دادگستری‌ها از پذیرش دعاوی مطالبه مهریه قبل از صدور گواهی موضوع بند (ب) ماده ۱۱۳ قانون برنامه ششم توسعه خودداری کنند.» در بخش دیگری از این بخشنامه تأکید شده است «واحد‌های اجرای احکام مدنی (اعم از محاکم و مراکز حل اختلاف) در جریان اجرای احکام پرونده‌های مهریه، صرفاً از طریق شناسایی اموال محکوم علیه (مکاتبه با مراجع ثبتی، راهور، بانک‌ها و…) اقدام کنند و ترتیبی اتخاذ شود که منتهی به جلب و بازداشت محکوم علیه نشود.» بخشنامه‌ای که حجت الاسلام رئیسی، رئیس دستگاه قضا تمام قد از آن دفاع کرد و در واکنش به مخالفان و منتقدان آن گفت: «اگر فردی در پرداخت مهریه مُعسر و ناتوان بود، با زندان امکان پرداخت دِین فراهم نمی‌شود بلکه باید با تقسیط و ایجاد برخی تسهیلات، زمینه‌ای فراهم شود که دِین خود را بپردازد.» وی پیشتر نیز گفته بود: «وقتی سکه از سه میلیون به ۱۷ میلیون تومان افزایش یافته است، یک جوان چگونه ماهی یک سکه مهریه بدهد؟ ناتوان را نمی‌توان زندان کرد! ... اجماع همه علما بر عدم جواز بازداشت افراد معسر در پرداخت مهریه است.»
در اینجا این پرسش مطرح می‌شود که آیا تصویب قوانین و آیین‌نامه‌های پیشگیری از زندانی شدن محکومان مرتبط با مهریه برای حل دعوای میان زوجین کفایت می‌کند؟ آیا این مصوبات قانونی ضامن حقوق زنان هم هست؟
برای فهم دقیق‌تر آنچه امروز زیر پوست پرونده‌های وصول مهریه در جریان است، بد نیست نگاهی به روایات برخی از زنان و مردان درگیر در آن‌ها بیندازیم.
باید بین طلاق و مهریه انتخاب کنی
فرزانه، ۳۷ ساله است و تجربه دو بار جدایی دارد، میگوید: چون اذیت می‌شدم، هر دو بار مهریه‌ام را بخشیدم تا جدا شوم. زمانی که موضوع طلاق مطرح می‌شود، اغلب مردان می‌گویند بین و مهریه و طلاق یکی را انتخاب کن! مهرت را می‌دهم، اما طلاق نه؛ اینجا آدم ناچار به بخشیدن مهریه می‌شود. افراد برای آزار یکدیگر از مهریه استفاده می‌کنند؛ اینطور نیست که مهریه پشتوانه یک خانم برای زندگی مستقل و راحت پس از جدایی نیست!
وی با اشاره به اینکه بعضی زنان حتی نمی‌توانند اموال و دارایی‌هایی را که دسترنج خودشان در زندگی مشترک بوده، بگیرند، می‌افزاید: گرفتن مهریه اصلا کار راحتی نیست! این تصور که شما با رفتن به دادگاه و ثبت درخواست می‌توانی مهریه‌ات را بگیری، صحت ندارد؛ پروسه گرفتن مهریه در بهترین حالت چند سال زمان می‌برد، ضمن اینکه خیلی از مردان به‌خاطر حکم جلب و توقیف اموال، شروع به تهدید و آزار و اذیت می‌کنند. به چشم دیدم که آقا به خاطر مهریه می‌آمد جلوی منزل خانم و دعوا راه می‌انداخت.
فرزانه با اشاره به دومین ازدواجش میگوید: چند سالی بود که تصمیم به جدایی داشتم و به خاطر هزینه‌هایی که در زندگی مشترک کرده بودم، مهریه‌ام را به اجرا گذاشتم؛ تنها هدفم از این کار گرفتن حقی بود که با کار و زحمت به دست آورده بودم، اما آن آقا حاضر به پرداخت نبود و این موضوع فقط باعث طولانی‌تر شدن پروسه جدایی شد. همزمان فشار بیرونی هم وجود داشت که اگر مهریه‌ات را نگیری، چطور می‌خواهی مستقل زندگی کنی؟! اما آسیب روحی و فرسایشی روانی که من متحمل می‌شدم باعث شد، از حقم بگذرم؛ زمانی که با مشاور هم صحبت کردم همین توصیه را داشت که به خاطر پیشگیری از آسیب روحی بیشتر بدون مهریه جدا شوم.
او با اشاره به ماجرای زنی که با همسر سابقش در رابطه بوده است، میگوید: همکارم (زهره) هم متأهل بود، اما چون همسرش به او علاقه داشت و حاضر به طلاق نمی‌شد، شرط کرد مهریه‌اش را به یک خانه افزایش دهد. زمانی که شوهرش این شرط را پذیرفت، مهریه‌اش را به اجرا گذاشت، هم مهرش را گرفت هم توانست از آقا جدا شود. منظورم این است که برای مهریه گرفتن باید گرگ و کاربلد بود، مثل همسر سابقم و دوست دخترش زهره...
فرزانه ادامه می‌دهد: من واقعا توان چند سال رفت‌وآمد به دادگاه را نداشتم؛ اصلا نمی‌فهمم چرا برای گرفتن حقم باید این‌قدر دوندگی کنم! ضمن اینکه در دادگاه خانواده مدام در گوش آدم می‌خوانند، اگر می‌خواهی خلاص شوی حق و حقوقت را ببخش و جدا شو؛ به آقا هم می‌گویند با همسرت صحبت می‌کنیم مهر و نفقه‌اش را ببخشد و تو هم طلاق بده.
مهریه گرهی از مشکلاتم باز نکرد
وی در پاسخ به اینکه برای زندگی مشترک تازه اش، برخوداری از شروط ضمن عقد را ترجیح می‌دهد یا مهریه، تاکید می‌کند: من حقوق برابر را به مهریه ترجیح می‌دهم؛ چراکه مهریه در گذشته گرهی از مشکلات من باز نکرد! حداقل فایده حقوق برابر این است که میدانم در صورت جدایی، می‌توانم به زندگی عادی ام ادامه دهم، با حق خروج از کشور و بچه، از آدم گروکشی نمی‌کنند. همسر اولم حین پروسه جدایی از بی‌پولی من سواستفاده میکرد و من رو در تنگنا قرار میداد تا از جدایی منصرف شوم، بار‌ها به من گفت پول دارم، اما نمی‌دهم. حتی مرا مجبور کرد که هزینه ثبت طلاق را نصف نصف پرداخت کنیم. مهریه، زمینه گروکشی را ایجاد می‌کند و آدم‌ها برای جنگ با هم از آن استفاده می‌کنند!
مهریه، عکس‌العملی به حق طلاق مردان
سیاوش، ۳۲ ساله است و اخیرا از همسرش جدا شده است. او درباره پروسه جدایی و تهدید‌های همسرش به وصول مهریه میگوید: همسرم می‌گفت اساسا اعتقادی به مهریه ندارد و صرفا برای احترام به رسوم و بزرگتر‌ها آن را پذیرفته است، اما در حقیقت این‌ها تعارف بود. در حقیقت، مهریه یک اهرم فشار در زندگی مشترک‌مان بود و من همواره با آن چالش داشتم! ایشان زمانی که تصمیم به جدایی گرفتند، تهدید‌ها شروع شد.
سیاوش درباره اینکه آیا این تهدید عملی شد یا نه، توضیح می‌دهد: از آنجایی که همسرم اطلاعات حقوقی داشت و می‌دانست فرایند به اجرا گذاشتن مهریه طولانی است، تصمیم به توافق مالی برای جدایی گرفت. مبلغ این توافق که جایگزین مهریه شد هم قابل توجه بود. با این‌حال، حدود یک سال تهدید به شکایت برای گرفتن مهریه میکرد و من مستمر در انتظار احضاریه بودم.
وی در پاسخ به اینکه اگر به گذشته بازگردد، مهریه و حقوق مرد در نکاح را ترجیح می‌دهد یا شرایط برابر زوجین، توضیح می‌دهد: زمانی که ازدواج کردم به این موضوع فکر نمی‌کردم، اما زمانی که بحث جدایی مطرح شد، به این موضوع فکر کردم که چقدر خوب است نه مهریه‌ای وجود داشته باشد و نه حق طلاقی برای مرد، تا در صورت عدم توافق و تفاهم هر دو طرف از اراده کافی برای جدایی بهره‌مند باشند. در حال حاضر مهریه و حق طلاق، به نوعی در برابر هم قرار دارند؛ اغلب مردان در صورتی حاضر به طلاق می‌شوند که همسرشان مهریه را ببخشد. چیزی که در فرایند طلاق و درخواست مهریه آدم را آزار می‌دهد، این است که متوجه می‌شوی به خاطر کسی که روزی حس می‌کردی نیمی از وجود توست، به دادگاه احضار شده‌ای.
وی ادامه می‌دهد: من هم دیدگاه سنتی نداشتم و اصلا به دنبال آزار و گروکشی نبودم، زمانی که متوجه شدم باید تاوان چیزی را بدهم که با مشی و رفتار من در زندگی مشترک تناسبی ندارد، واقعا اذیت شدم! همسر من بار‌ها به من گفت، تو باید تاوان برچسب زن مطلقه که در جامعه به من زده می‌شود، بدهی.
سیاوش با اشاره به اینکه علی‌رغم ظرفیت قانونی موجود تمایلی به آزار همسرش در پروسه جدایی و پرداخت مهریه نداشته است، میگوید: مهریه، عکس العملی به حق طلاق مرد یا نوعی چاره است؛ حق در اختیار زن است تا در تنگنا به وسیله آن از خودش دفاع کند. به نظر من اگر این دو موضوع حل شود، بسیاری از مشکلات حل خواهد شد. در این صورت هرگاه یکی از طرفین از حالت نرمال خارج شد، طرف دیگر راحت‌تر امکان جدایی پیدا می‌کند، اما تجربه من نشان می‌دهد اینکه زنان هم از حق مهریه برخوردار باشند هم حق طلاق، نه تنها راه‌گشا نیست بلکه فشار مضاعفی را بر مرد تحمیل می‌کند.
بخشش مهریه به ازای جاری شدن صیغه طلاق
نسیم که خواهرش حدود ۱۵ سال قبل درگیر فرایند جدایی و به اجرا گذشتن مهریه بوده است و خودش هم با مهریه مخالفت دارد، میگوید: مهریه در برخی موارد، اهرم فشاری برای زنان دردمند، همچون خواهر من است. در مورد خواهر من، مهریه صرفا ابزاری برای جاری شدن صیغه طلاق بود!
وی با اشاره به‌اینکه همسر خواهرش سلامت روان نداشته، بدبینی داشته و متوسل به خشونت فیزیکی می‌شده است، حتی با خودزنی قصد فریب قاضی را داشت ادامه می‌دهد: به‌راحتی حاضر به طلاق نشد، حتی قصد خروج از کشور را داشت که از طریق به اجرا گذاشتن مهریه و توقیف اموال، توانستیم جلوی او را بگیریم. یعنی بخشیدن مهریه هم از سر صلح و به راحتی محقق نشد، بعد از ممنوع‌الخروجی و توقیف اموال حاضر شد در برابر بخشش مهر، تن به طلاق بدهد.
نسیم درباره فشار روانی که خواهرش متحمل شد، میگوید: عبارت رنج و فشار شاید بتواند یک دقیقه از سختی‌هایی را که خواهرم در آن مدت تحمل میکرد، توصیف کند. خواهرم به‌خاطر ضرب‌وشتم تا سر حد مرگ پیش رفت؛ درحالی‌که همسرش مرد تحصیل کرده‌ای بود و خواهرم یکی از نخبگان کشور است. در مسیر طلاق و نجات خواهرم دادگاه خانواده هیچ کمکی به ما نکرد، چراکه اساسا حقی برای زن قائل نبودند؛ این آقا تمامی جهیزیه و هدیه‌هایی را که به خواهرم داده شده بود گرفت و ما نتوانستیم هیچ اقدام حقوقی علیه او انجام دهیم.
