آیا بغداد به مرکز ثقل دیپلماسی منطقه‌ای تبدیل می‌شود؟

دیدارنیوز- افشار سلیمانی*: رئیس جمهوری اسلامی ایران در راس یک هیات عالیرتبه سیاسی واقتصادی به دعوت رسمی رئیس‌جمهور و نخست وزیر عراق، روز دوشنبه ۲۰ اسفند برای انجام سفری ۳ روزه به این کشور سفر می‌کند. حسن روحانی دراین سفر، مذاکرات دو جانبه‌ای با رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر عراق در خصوص روابط فیمابین و همکاری‌های منطقه‌ای دو کشور خواهد داشت.


علاوه براین، هیات‌های عالیرتبه دو کشور نیز طی نشست‌هایی مشترک و همین‌طور جداگانه با همتایان خود، آخرین وضعیت توافقات و همکاری‌ها و همچنین فرصت‌های جدید برای توسعه و تعمیق روابط دو کشور دوست و همسایه را بررسی می‌کنند.


دیدار با حضرت آیت‌الله العظمی سیستانی از مراجع عظام تقلید درنجف اشرف، زیارت عتبات عالیات، برگزاری جلسه با رئیس و نمایندگان مجلس عراق، شرکت در همایش تجاری با حضور بخش‌های دولتی و خصوصی ایران و عراق، همچنین دیدار با سایر مسوولان بلند پایه عراقی و نیز برخی نخبگان، گروه‌های سیاسی و اجتماعی این کشور از دیگر برنامه‌های روحانی در سفر به عراق خواهد بود.


همچنین طی این دیدار در زمینه‌های بهداشت و درمان، تفاهم نامه همکاری گمرکی و اقتصادی، به امضاء وزرا و مقامات ذیربط دو کشور خواهد رسید. نتایج دیدار‌ها ومذاکرات توسط سران دو کشور طی یک کنفرانس رسانه‌ای مشترک برای رسانه‌ها تشریح خواهد شد.


تقویت روابط وهمکاری‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی وامنیتی از اهداف مهم و عمده این سفر است. در همین راستا به‌نظر می‌رسد عملیاتی کردن قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر، تکمیل احداث راه‌آهن خرمشهر به بصره، احیای بنادر خرمشهر، آبادان و بصره، مذاکره پیرامون تسهیلات روادید و لغو آن و چگونگی افزایش حجم تجارت متقابل تا سقف ۲۰ میلیارد دلار در سال، در محور مذاکرات مقامات عالی دو کشور قرار خواهد داشت، همچنین به‌احتمال زیاد اوضاع امنیتی عراق، آخرین وضعیت داعش در عراق، کم و کیف حضور نیرو‌های آمریکایی در این کشور با توجه به انتشار اخباری مبنی بر دخالت احتمالی نظامی آمریکا علیه ایران ازخاک عراق، آخرین تحولات سوریه، مناسبات عراق با کشور‌های مخالف ایران در منطقه و موضوع تحریم‌های ایران از سوی آمریکا و چند و، چون همکاری عراق در عمل به تحریم‌ها و فرصت‌های دورزدن تحریم‌ها از طریق عراق در مذاکرات محرمانه دوطرف، مورد گفتگو و بررسی قرار خواهد گرفت.


دیدار رسمی رئیس جمهوری اسلامی ایران از عراق در حالی صورت می‌گیرد که دو سناتور دموکرات آمریکایی اعلام کردند به زودی طرحی را با حمایت نمایندگانی از هر دو حزب این کشور به کنگره می‌برند که هدف آن ممنوع کردن اقدام نظامی دولت این کشور علیه ایران است. همچنین سفیر پیشنهادی آمریکا در عراق گفت:" دنبال قطع روابط تهران و بغداد نیستم. عزم ما برای اینکه عراق را یکی از ستون‌های ثبات در خاورمیانه ببینیم، با برنامه‌های ایران در این کشور تفاوت دارند. ایران به دنبال بهره گرفتن از تفرقه‌ها، تضعیف نهاد‌های دولتی و ترویج افراط‌گرایی است. می‌دانم که گفتن صریح این حقایق ممکن است برخی از سران عراق را عصبانی کند. آن‌ها خودشان هم خوب می‌دانند که صحبت کردن در دفاع از استقلال عراق، هزینه دارد. می‌خواهم عراقی‌ها این را بدانند که ما به دنبال قطع رابطه آن‌ها با ایران نیستیم؛ آن‌ها با این کشور مرز، تاریخ و فرهنگ مشترک دارند. "


در همین حال نماینده آمریکا در شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی هم اعلام کرد: "دونالد ترامپ تصریح کرده که آمریکا مشتاق یک توافق فراگیر با ایران است که به کلیت نگرانی‌های این کشور بپردازد و ایران را به طور کامل از لحاظ سیاسی و اقتصادی وارد جامعه بین‌المللی سازد. واشنگتن در طلب توافق فراگیر، احتمال عادی‌سازی کامل روابط با جامعه بین‌المللی و پایان دادن به همه تحریم‌ها و نه فقط بخشی از تحریم‌های آمریکا، روابط کامل دیپلماتیک و تجاری، کمک برای دستیابی به فناوری مناسب پیشرفته، و حمایت از نوسازی و ادغام اقتصاد ایران در نظام اقتصادی بین‌المللی را پیشنهاد می‌دهد. اما برای رسیدن به این هدف، ایران باید مایل به تغییر رفتار خود باشد و گام‌های ماندگاری بردارد تا اثبات کند برنامه هسته‌ای این کشور برای همیشه منحصرا صلح‌آمیز باقی خواهد ماند. " وی اضافه کرد در غیاب تضمین‌هایی برای راستی‌آزمایی موثر، شانسی برای موفقیت دیپلماسی وجود ندارد. از این رو، بر عهده همه ما است که کارآمدی نظارت آژانس را حفظ کنیم. به همین علت در حالی که مشتاق یک توافق جدید و فراگیر هستیم، ایران باید با صداقت به این موضوع بپردازد که چرا آرشیو بزرگی از فایل‌های مربوط به فعالیت‌های نظامی گذشته را حفظ کرده است؟ ایران با دقت این فایل‌ها را سال‌ها حفظ کرد در حالی که طبق برجام تضمین داده بود که هرگز به دنبال سلاح هسته‌ای نخواهد بود. "


درسوی دیگر در آستانه سفر حسن روحانی به عراق، «سلیمان سویلو» وزیر کشور ترکیه روز چهارشنبه گذشته اعلام کرد که در فاز برنامه‌ریزی عملیات مشترک نظامی با جمهوری اسلامی ایران، علیه گروهک حزب کارگران کردستان (پ. ک. ک) هستند. به‌نظر می‌رسد با توجه به تحولات اقلیم کردستان عراق و همکاری مشترک ایران وترکیه در ایزوله کردن اقلیم کردستان باهدف نافرجام ماندن رفراندوم استقلال و همکاری مشترک پیشین برعلیه پ. ک. ک و اقدام نظامی هر دو کشور برعلیه مواضع کرد‌های مخالف‌شان در خاک عراق، این موضوع نیز در متن مذاکرات فیمابین روسای جمهور دو کشور قرار خواهد داشت.


درهمین حال همزمان با سفر روحانی به بغداد، کمیته وزارتی چهارجانبه «ویژه مقابله با ایران» متشکل از امارات، عربستان سعودی، مصر و بحرین و با حضور «احمد ابوالغیط» دبیرکل اتحادیه عرب نیز روز چهارشنبه گذشته در حاشیه نشست وزرای خارجه اتحادیه عرب، نشستی را برگزار کرد.


دولت عراق نیز در بیانیه‌ای اعلام کرد که در تماس تلفنی وزرای خارجه آمریکا و عراق، بر چارچوب قانونی فعالیت نیرو‌های ائتلاف بین‌المللی از جمله نیرو‌های آمریکایی در عراق در راستای مبارزه با داعش و آموزش نیرو‌های عراقی و عدم ایجاد پایگاه‌های خارجی بر اساس موافقت دولت عراق تاکید شد.


ناگفته نماند که پیش از دیدار قریب الوقوع رئیس جمهورکشورمان از عراق، مقامات چند کشور از عراق دیدار و با همتایان خود گفتگو کرده‌اند. از جمله سفر متفاوتِ دونالد ترامپ به عراق در بیست و هفتم دسامبر ۲۰۱۸، دیدار عبدالله دوم پادشاه اردن پس از ده سال ازبغداد، سفر فیلیپ ششم پادشاه اسپانیا بعد از چهل سال به عراق و سفر رئیس‌جمهور ترکیه به بغداد که پس از سفر روحانی به این کشور صورت خواهد گرفت. در سطوح دیگر نیز می‌توان سفر به نخست‌وزیران اردن، واتیکان، ایتالیا و سفر وزرای خارجه آمریکا، فرانسه، آلمان، ایران، ترکیه، قطر و خالد فالح وزیر انرژی عربستان اشاره کرد. پادشاه و، ولی عهد عربستان نیز تماس‌های تلفنی جداگانه‌ای با عادل عبدالمهدی نخست‌وزیر عراق داشته‌اند.

این سفر‌ها در فاصله کوتاهی پس از تشکیل دولت جدید عراق که هنوز نیز با چالش‌هایی مواجه است، سوالاتی رابه ذهن متبادرمی‌سازد. از جمله اینکه چرا بغداد چنین موقعیتی پیدا کرده است؟ آیا این موقعیت موقتی است یا پایدار؟ انگیزه این سفر‌ها، درحالیکه مقامات کشور‌هایی با منافع متضاد با یکدیگر سفر کرده اند، چیست؟ آیا بغداد می‌تواند به مرکز ثقل دیپلماسی منطقه‌ای تبدیل شود؟


در پاسخ باید گفت که بغداد از اواخر نخست‌وزیری حیدر العبادی و به ویژه با نخست‌وزیری عادل عبدالمهدی برای عراق، جایگاه بی‌طرفی و عدم حضور در بلوک مشخصی را درنظر گرفته است، اما باتوجه به موقعیت ژئوپولیتیک و ژئو اکونومیک عراق، یارگیری و رقابت برای نفوذ دراین کشور ازسوی بازیگران منطقه‌ای وجهانی درسطوح و لایه‌های مختلف ادامه دارد.


- رقابت میان ایران و آمریکا

- رقابت میان ایران و عربستان (با توجه اینکه ریاض و واشنگتن علیه ایران هستند لذا رقابت آن‌ها با ایران درطول یکدیگر قرار دارد، اما در مرحله بعد، کنترل ترکیه هم مد نظر واشنگتن و ریاض است.)

- رقابت میان قطر با عربستان و امارات

- رقابت پنهان میان ترکیه و ایران


آمریکا در مقابله با نفوذ و نقش منطقه‌ای ایران، به عراق به عنوان مهم‌ترین کشور می‌نگرد. عوامل متعددی، عراق را در جایگاه استراتژیک قرار می‌دهد که از آن جمله می‌توان به داشتن منابع انرژی قابل توجه، برخورداری از تنوع قومی و دینی و مذهبی با داشتن اکثریت شیعه در همسایگی ایران و همسایگی با ترکیه و سوریه اشاره کرد. واشنگتن معتقد است که بدون دور کردن بغداد از تهران، این تقابل منطقه‌ای با ایران به‌ویژه در سوریه که عمدتا از طریق عراق برای ایران قابل دسترس است، سرانجامی نخواهد داشت.


به همین دلایل باید گفت که هجوم دیپلماتیک هم پیمانان منطقه‌ای آمریکا به عراق در این راستا و با هدف تحمیل ملزوماتی بر روابط خارجی این کشور است که با توجه به تعدد این کشور‌ها و به تبع آن، تکثر الزامات روابط آن‌ها با عراق، تلاش می‌شود که در میان مدت و درازمدت نفوذ ایران در عراق تاحد ممکن کاهش یابد.


واقعیت این است که عراق امروز صحنه جنگی چند وجهی میان ایران و آمریکا است که روز به روز تشدید می‌شود و ابعاد مختلفی پیدا می‌کند و اقدام اخیر واشنگتن در گنجاندن حرکت "النجباء" در لیست گروه‌های تروریستی حاکی از ورود این نزاع به مرحله‌ای جدیدتر است که احتمالا در آینده، آمریکا تمامی گروه‌های تحت لوای حشدالشعبی را هم در این لیست قرار دهد.


به نظر می‌رسد این دست اقدامات آمریکا دو هدف عمده را دنبال می‌کند، دور کردن گروه‌های طرفدار ایران از کانون قدرت حاکمه در بغداد از طریق پر هزینه کردن حضور آن‌ها در نهاد‌های قدرت و احتمالا مقدمه‌سازی برای انجام حملاتی به این گروه‌ها. بی‌هدف نیست که در مدت اخیر، منابع امنیتی اسرائیلی از مقدمه‌چینی برای حمله به حشدالشعبی سخن می‌گویند، یا خبری در رابطه با اینکه آمریکا در پی تأسیس گوانتانامو در عراق برای احداث اردوگاه نگهداری از تروریست‌های خطرناک گروه داعش در مناطق بیابانی غرب عراق است منتشر می‌شود.


به نظر می‌رسد هر چند سیاست بی‌طرفی عراق می‌تواند به نفع ایران باشد و به این کشور اجازه دهد در قامت میانجیگر به حل مشکلات میان ریاض و تهران و دیگر بحران‌ها کمک کند، اما، چون جایگاهی که بغداد برای خود تعریف کرده، درحال حاضر فاقد مولفه‌های لازم و کافی است و نمی‌تواند به احیای نقش تاریخی کاریزماتیک آن بینجامد، لذا عراق همچنان در معادلات منطقه‌ای، بیشتر تاثیر پذیر خواهد بود تا تاثیرگذار. از این رو، سیاست بی‌طرفی عراق در گشودن درواز‌های خود به روی جبهه مخالف ایران با توجه به تعدد بازیگران آن و الزامات متعدد روابط آن‌ها با عراق بر این کشور، می‌تواند به زیان ایران تمام شود.


به رغم نفوذ ایران در عراق، برخی احزاب و گروه‌های مختلف قومی، مذهبی و حتی ازمیان شیعیان، نفوذ ایران در عراق را برنمی‌تابند و بی‌دلیل نیست علی رغم سهم زیاد ایران در دفع داعش درعراق و همکاری‌ها وکمک‌های مختلف به این کشور، هنوز قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر به‌صورت رسمی ازسوی دولت‌های عراق مورد تاکید و اجرا قرار نگرفته و بغداد، با لغو روادید برای اتباع ایرانی حتی در ایام اربعین حسینی (ع) موافقت نکرده است و بعید به نظر می‌رسد در سفر روحانی نیز این اهداف عملیاتی شود. دوطرف می‌توانند در زمینه روادید در گام نخست تسهیلاتی را اعم از کاهش تعرفه، سهل الصدور کردن صدور روادید ازطریق اینترنت و صدور روادید دربرخی مرز‌های دوکشور به توافقاتی دست یابند. در زمینه اجرای مفاد قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر هم می‌توانند با تشکیل کمیته مشترکی نسبت به عملیاتی کردن متناوب مفاد این قرارداد موافقت کنند. درسایر موارد نیز اعم از مسایل مرزی، کنسولی، اقتصادی و امنیتی می‌توانند ازطریق فعال کردن کمیته‌های مشترک تخصصی نسبت به اجرای توافقات، رفع موانع و یافتن راه‌های جدید توسعه همه‌جانبه روابط دو کشور اهتمام ورزند.


درخاتمه باید به‌این مهم اشاره کرد که در صورتی‌که روحانی وتیم همراه بتوانند بستر عملیاتی شدن قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر را در این سفر فراهم کنند و در زمینه دفع شر آمریکا از طریق عراق به نتیجه برسند، این دیدار می‌تواند به نقطه عطفی در روابط دو کشور تبدیل شود.

* کارشناس ارشد مسائل منطقه و سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان