سیاست موازنه‌گرای ایران و روسیه

دیدارنیوز: در تاریخ طولانی روابط بین دو ملت و دو کشور، دوره‌های روشن و تاریکی وجود داشته است. تاریخ این دو کشور فراز و نشیب‌هایی از جمله حوادث تلخ جنگ‌های ایران و روسیه در قرن نوزدهم است. 

آغاز روابط ایران و روسیه به‌صورت رسمی به سال ۱۵۲۱ میلادی در دوران صفویان بازمی‌گردد. جنگ‌های ایران و روسیه در دوره قاجار (۱۸۱۳–۱۸۰۴ و ۱۸۲۸–۱۸۲۶) شکست و از دست‌رفتگی قطعی سرزمین‌هایی گسترده از ایران را باعث شد؛ ارتش ایران در این جنگ‌ها مجبور شد که با سلاح‌های برتر و ترفند‌های نظامی که هنوز آنان را فرا نگرفته بود، نبرد کند. عهدنامه‌های ترکمانچای و گلستان میان ایران و روسیه مورد پذیرش قرار گرفت و ایران، سرزمین‌هایی همانند قفقاز جنوبی، داغستان و به شکل کلی، سرزمین‌های گرجی و ارمنی خود را از دست داد. 

هنگامی که رضاشاه به تخت سلطنت نشست، صادرات ایران به روسیه تقریباً ده برابر شده و واردات از آن کشور نیز چهار برابر شده بود. رضا شاه می‌دانست که وابستگی به بازار‌های روسیه را یک شبه نمی‌توان پایان داد؛ بنابراین از یک سو کوشید با انعقاد موافقتنامه‌های کوتاه مدت، نظم و ترتیبی در امور بازرگانی دو کشور بدهد و از سوی دیگر شرایط داخلی را برای کاهش وابستگی اقتصادی به روسیه فراهم کند. ولی هنوز مسئله بازرگانی بین دو کشور و ترانزیت کالا‌های ایرانی از خاک شوروی و نیز مسئله شیلات بحر خزر منحل نشده بود. 

شکل‌بندی روابط ایران و شوروی سابق در سال‌های پایانی حکومت محمدرضا شاه بر اساس تعادل، ثبات، همکاری و رقابت ژئوپلیتیکی شکل گرفته بود. روابط ایران و روسیه برخلاف دوران حاکمیت تزار‌ها و کمونیست‌ها، همواره در مسیر تحکیم و تقویت حرکت کرده و به ویژه در سال‌های اخیر به شراکتی راهبردی نزدیک شده است. 

در همکاری‌های ایران و روسیه عوامل بسیاری دخالت دارند. علاوه بر وضعیت سیاسی، عوامل دیگری از قبیل ثروت‌های طبیعی عظیم موجود در دو کشور به ویژه نفت و گاز، نیروی انسانی، توانایی‌های نظامی، تاثیرات منطقه‌ای و عوامل بین‌المللی باعث شده است تا روابط مسکو و تهران اهمیت ویژه‌ای به خود بگیرد.

هرچند روابط و مناسبات ایران و روسیه در طول تاریخ فراز و فرود‌های بسیاری را تجربه کرده، اما به اذعان تحلیلگران و کارشناسان مسائل بین‌المللی، هیچ‌گاه به گرمی روابط کنونی نبوده است. البته روابط بین روسیه و ایران تنها یک رابطه دو جانبه نیست، بلکه ابعاد و آثار ژئواستراتژیکی دارد که در سایه متغیرات در دو صحنه بین‌المللی و منطقه‌ای محل اهتمام تحلیلگران است. 

معمولا منظور از رابطه استراتژیک از طرف ایران بر کشوری اطلاق شده و می‌شود که قدرت برطرف کردن نیاز‌های مورد نظر کشور را در شرایط و مقطع خاص دارا باشد و همواره تلاش می‌شده که طرف مقابل نیز این تعریف بر روابط را تایید کند. 

روسیه کشوری است که توانسته تا حدود زیادی قدرت نظامی و اقتصادی خود را باز یابد و دست آمریکا و غرب را از مقدرات کشورش کوتاه کند، چراکه عامل تمام گرفتاری‌های مردم کشورش در دوران جنگ سرد و پس از فروپاشی را، آمریکا و غرب می‌داند. 

امروزه روسیه در برابر یکجانبه‌گرایی آمریکا قد برافراشته و به عنوان یکی از قدرت‌های بزرگ هسته‌ای، عضو دائم و دارای حق وتو در شورای امنیت و نیز اقتصادی در حال رشد، همگرایی هرچه بیشتر با کشور‌های مستقل جهان، از جمله ایران و چین را خواهان است. 

ایران و روسیه به عنوان دو اقتصاد کلان اورآسیا، ظرفیت‌های بزرگی برای همکاری‌های اقتصادی دارند. در صورت گسترش همکاری‌های اقتصادی دو کشور قادرند در حوزه‌های علمی و تکنولوژیکی، صنعتی، ماشین‌آلات سنگین، نیروگاه سازی، مدرن سازی سیستم راه آهن و ساخت واگن‌های پیشرفته و نیز در مباحث انرژی و اکتشاف منابع زیرزمینی همچون معادن همکاری کنند. 

در شرایط تحریم ایران و روسیه از سوی کشور‌های غربی، همکاری‌های دو کشور اهمیت چندبرابری می‌یابد و باید در عرصه‌های مختلف هم‌افزایی شود.

دیپلماسی ایرانی/ نویسنده: محمد بیدگلی، دکترای علوم سیاسی و کارشناس مسائل ایران