مکانیسم ماشه و شرایط پیچیده ایران

دیدارنیوز: سخنگوی وزارت خارجه ایران مکانیسم ماشه را فاقد مبنای حقوقی دانست و همزمان تحلیلگران نسبت به پیامد‌های فعال‌سازی آن و بلاتکلیفی دستگاه دیپلماسی هشدار دادند.

امروز روزی بسیار مهم در ارتباط با سرنوشت پرونده هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران است. ۲۴ تیرماه ۱۴۰۴ برابر با ۱۵ جولای ۲۰۲۵، یعنی زمانی که بنابر پیش‌نویس شکایت چندی پیش تروئیکای اروپا به شورای امنیت، ترمیم سریع تحریم‌ها علیه ایران در دستورکار این نهاد قرار می‌گیرد و عملا شمارش معکوس سه ماهه برای اجرای مکانیسم ماشه یا همان Snapback آغاز می‌شود.

ضرب‌الاجلی که اگر در جریان نشست امروز شورای امنیت شاهد ارائه درخواست بریتانیا، فرانسه و آلمان به عنوان سه کشور اروپایی عضو برجام باشیم و دیپلمات‌های ایرانی نیز نتوانند ظرف سه ماه پیش‌رو، تغییری در روند اوضاع ایجاد کنند، نهایتا تا پیش از ۱۸اکتبر۲۰۲۵ برابر با ۲۶مهرماه ۱۴۰۴ شاهد فعال شدن مکانیسم ماشه خواهیم بود. آن هم در حالی که ظرف روز‌های گذشته فردریش مرتس، صدراعظم آلمان رسما اعلام کرده که این کشور اروپایی عضو برجام در تلاش برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه علیه ایران مشارکت خواهد داشت.

هرچند سیدعباس عراقچی در قامت وزیر امور خارجه به این مواضع برلین واکنشی تند و تیز نشان داد و صراحتا از این سخن گفته که فعال‌سازی Snapback از سوی مقام‌های جمهوری اسلامی ایران مشابه «حمله نظامی» به ایران تلقی می‌شود و تهران این اقدام تروئیکای اروپا را عملا به عنوان «پایان نقش اروپا در پرونده هسته‌ای ایران» در نظر خواهد گرفت.

به‌گفته رییس دستگاه دیپلماسی ایران، اگر اروپا اقدام به اجرای مکانیسم ماشه کند، باید خود را برای «پیامد‌های غیرقابل بازگشت» این اقدام آماده کند. آن هم در حالی که طی هفته‌های گذشته مجلس اقدام به تصویب طرح کاهش همکاری ایران با آژانس کرده و این اقدام تهران، دست‌کم از سوی برخی جریان‌های خاص سیاسی در ایالات‌متحده و اروپا به‌نحوی حرکت ایران به‌سمت خروج از پیمان منع اشاعه (NPT) تعبیر شده است؛ تفسیری که البته دستگاه دیپلماسی ایران به دفعات آن را نادرست خوانده است. واکنشی که ابتدای هفته جاری نیز باردیگر از سوی عراقچی تکرار شد.

وزیر امور خارجه ایران که در جمع شماری از سفیران و روسای نمایندگی‌های خارجی و بین‌المللی مقیم تهران در ارتباط با آخرین وضعیت مذاکرات و پرونده هسته‌ای ایران توضیح می‌داد در ادامه صراحتا به تبین «شرط ایران برای مذاکره با آمریکا» تاکید کرد که «رابطه ایران و آژانس قطع نشده؛ فقط شکل جدیدی به خود گرفته و از این پس، ارتباط با آژانس از طریق شورای‌عالی امنیت ملی مدیریت می‌شود.»

این مواضع روز شنبه عراقچی همچنین باتوجه به آنچه مسعود پزشکیان نیز صبح روز یکشنبه در جریان بازدید سرزده خود از وزارت نفت، از «تلاش دولت» برای «پیشبرد مسیر دیپلماسی» سخن گفت.

بیش از پیش منجر به جدی شدن بحث بازگشت ایران به مسیر دیپلماسی شد. پزشکیان که معتقد است «جنگ به نفع هیچ‌کس نیست»، گفته: «ما در تلاش هستیم با پیشبرد مسیر دیپلماسی از تکرار جنگ و درگیری جلوگیری شود.»

انکار مبنای حقوقی مکانیسم ماشه از سوی بقائی

باوجود این پالس‌های مثبت تهران به طرفین اروپایی برجام، اما سخنگوی دستگاه دیپلماسی ایران در جریان نشست مطبوعاتی روز گذشته خود که کمتر از ۲۴‌ساعت پیش از برگزاری نشست روز ۲۴‌تیرماه شورای امنیت برگزار شد، با رویکردی کمی متفاوت به تلاش‌های تروئیکای اروپا برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه واکنش نشان داد و با تاکید بر اینکه «استفاده از مکانیسم ماشه، فاقد هرگونه مبنای حقوقی و بین‌المللی است»، گفت: «تهدید به استفاده از این سازوکار، یک کار سیاسی و اقدامی در راستای تقابل با ایران است که در صورت وقوع چنین اتفاقی با واکنش مقتضی از سوی ایران روبه‌رو می‌شود.»

اسماعیل بقائی که در ادامه نشست مطبوعاتی روز گذشته خود سعی کرد از وضعیت ایده‌آل روابط تهران با پکن و مسکو سخن بگوید تا در روز‌هایی که ارتباطات ایران با بریتانیا، فرانسه و آلمان به عنوان سه کشور اروپایی عضو برجام در نامناسب‌ترین شرایط خود طی سال‌های گذشته قرار دارد، دست‌کم این باور را تقویت کند که ایران کماکان به حمایت‌های چین و روسیه به عنوان دو بازیگر غیرغربی دارای حق وتو در شورای امنیت امیدوار است و روابط خود را با این دو کشور قدرتمند عضو توافق هسته‌ای سال۲۰۱۵ حفظ و تقویت کرده، وقتی در ادامه این نشست مطبوعاتی بار دیگر با پرسشی درخصوص روابط ایران و تروئیکای اروپا و مشخصا اینکه آیا با توجه به اعلام آمادگی بریتانیا، فرانسه و آلمان برای گفت‌و‌گو با ایران، تاریخی برای مذاکرات احتمالی تعیین شده، گفت: «این موضوع در حال بررسی است، فعلا تاریخ دقیق را نمی‌توانم عرض کنم ولی با این سه کشور در ارتباط مستمر هستیم.»

تاکید بقائی بر نقش تروئیکا در بروز اوضاع نامساعد کنونی

بقائی همچنین وقتی با این پرسش مواجه شد که آیا این تعامل و رایزنی مستمر تهران با تروئیکای اروپا می‌تواند مانع اجرای مکانیسم ماشه از سوی این سه کشور اروپایی عضو برجام شود، گفت: «ما حتما با طرف‌های مقابل در گفت‌و‌گو و ارتباط هستیم، در ارتباط با موضوعات مختلف مشورت می‌کنیم و این نیز یکی از موضوعاتی است که موظف هستیم در مورد آن گفت‌و‌گو کنیم برای اطمینان از این موضوع که منافع ملی ایران تامین شود.» او که تاکید کرد «کشور‌های اروپایی به‌خوبی می‌دانند توسل به این سازوکار هیچ مبنای حقوقی و سیاسی ندارد»، خواستار آن شد که این کشور‌ها «به لحاظ سیاسی و حقوقی پاسخگوی اتفاقاتی باشند که در این سال‌ها رخ داده است.» سخنگوی دستگاه دیپلماسی ایران تصریح کرد: «اگر آنها به تعهدات برجامی خود عمل کرده بودند، ما اکنون با این وضعیت روبه‌رو نمی‌شدیم.»

تحلیل بیگدلی از شرایط پیچیده ایران در آستانه اجرای مکانیسم ماشه

در شرایطی که سخنگوی دستگاه دیپلماسی ایران با رویکردی ناروشن «توسل به مکانیسم ماشه» را از اساس فاقد «هرگونه مبنای حقوقی، سیاسی و بین‌المللی» می‌داند و تاکید دارد که «اروپایی‌ها نیز خود به‌خوبی به این مساله آگاهی دارند»، یک تحلیلگر ارشد روابط بین‌الملل و سیاست خارجی معتقد است: «آنچه به‌واقع محل تامل و شگفتی و فاقد هرگونه پشتوانه حقوقی و اصولی بوده، مواضع عجیب بقائی است.»

علی بیگدلی در گفتگو با روزنامه «جهان‌صنعت» با ابراز تاسف نسبت به اینکه «وضعیت ما در حال حاضر به‌طور کامل در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته است، می‌گوید: «مساله مهم این است که متاسفانه سطح انتظارات طرفین به هیچ عنوان با یکدیگر همخوانی ندارد.»

مکانیسم ماشه اجرا شود، روسیه و چین هم تحریم‌مان می‌کنند

این استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل با رد اظهارات و مواضع روز گذشته سخنگوی وزارت امور خارجه در ارتباط با مکانیسم ماشه می‌گوید: «واقعیت این است که بنابر مندرجات موجود در بند‌های ۳۶ و ۳۷ قطعنامه ۲۲۳۱ که ما پای آن را امضا کرده‌ایم، هرکدام از طرفین درصورتی که به این نتیجه برسند که ایران به‌نحوی برخلاف تعهداتش در برجام عمل کرده، قادر خواهد بود که درخواست فعال‌سازی مکانیسم ماشه یا همان سازوکار Snapback را به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارائه کند.»

او با اشاره به نتایج اجرای مکانیسم ماشه گفت: «متاسفانه باتوجه به مسوولان وزارت خارجه در مدت اخیر، هم‌اکنون که در آستانه برگزاری نشست مهم روز ۲۴‌تیرماه شورای امنیت قرار داریم، می‌توانیم بدون تردید پیش‌بینی کنیم که سه کشور اروپایی عضو برجام همانطور که طی هفته‌ها و ماه‌های گذشته نیز به دفعات هشدار داده بودند، درخواست خود را برای اجرای این سازوکار تقدیم شورای امنیت خواهند کرد تا درنهایت در جلسه روز ۱۸اکتبر (۲۶ مهرماه) درباره آن تصمیم‌گیری شود؛ تصمیماتی که درواقع به معنای آن است که تمامی آن شش قطعنامه‌ای که در زمان احمدی‌نژاد علیه ایران تصویب شد و با امضای برجام در دولت روحانی به حالت تعلیق درآمد، بار دیگر فعال می‌شود.»

بیگدلی با اشاره به اهمیت این موضوع و تبعات و پیامد‌های آن گفت: «نکته مهمی که در این بحث باید مدنظر قرار دهیم، این است که درصورت اجرای مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌ها و اعمال مجدد قطعنامه‌های معلق شده، عملا تمامی کشور‌های عضو سازمان ملل متحد حتی چین و روسیه نیز مکلف خواهند بود که در اعمال تحریم‌ها علیه ایران همکاری کنند و نمی‌توانند از اعمال تحریم علیه ایران خودداری کنند.»

انتقاد شدید بیگدلی از بی‌عملی و بلاتکلیفی وزارت خارجه

این تحلیلگر ارشد سیاست خارجی و روابط بین‌الملل همچنین با انتقاد شدید نسبت‌به آنچه «بلاتکلیفی شدید دستگاه دیپلماسی و مسوولان وزارت خارجه ایران» خواند، گفت: «جدا تعجب می‌کنم که چطور سخنگوی وزارت خارجه گفته این موضوع مهمی نیست. اما واقعیت این است که اگر نتوانیم مشکلمان را با آمریکا حل کنیم، مکانیسم ماشه فعال خواهد شد و اینکه ما دست به هیچ ابتکار عملی نزنیم و صرفا نظاره‌گر تحولات باشیم، درواقع عملا به این معناست که فضا را برای تنش بعدی آماده می‌کنیم چراکه این بلاتکلیفی و بی‌عملی به‌شدت برای ما گران تمام خواهد شد.»

مصائب ایران در مقابل مربع تهدید‌های خارجی

بیگدلی با اشاره به اشتباهات دستگاه دیپلماسی ایران در مدت اخیر از «اخراج کارشناسان و بازرسان آژانس» به عنوان عاملی مخرب در روابط نه‌چندان مساعد ایران و آژانس یاد کرد و گفت: «همزمان با بالا گرفتن اختلافات میان ایران و آژانس، اروپایی‌ها نیز رفته‌رفته از ما دور شدند. آن هم در حالی که از گذشته نیز با ایالات‌متحده مشکل داشتیم و تلاشی هم برای رفع این مشکلات نکردیم.»

این استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل همچنین با اشاره به آنچه «مربع تهدید‌های خارجی ایران» خواند، گفت: «ما هم‌اکنون در میان مربعی از تهدید‌های جدی گرفتاریم که اضلاع آن را رژیم صهیونیستی، آمریکا، آژانس و تروئیکای اروپا تشکیل می‌دهند.» او گفت: «نکته بسیار مهمی که در بحث مکانیسم ماشه باید مدنظر قرار دهیم، این است که در حال حاضر عملا به پایان مهلت استفاده از آن رسیده‌ایم؛ مهلتی که دیگر قابل تمدید نیست و درواقع به همین دلیل است که اروپایی‌ها تا این حد بر اجرای آن اصرار دارند چراکه اگر از این تاریخ عبور کنیم، اثر مکانیسم ماشه از دست خواهد رفت و دست آ‌نها از هرگونه اقدام نظارتی کوتاه خواهد شد.»

او تصریح کرد: «این واقعیت غیرقابل انکار است که در جلسه پیش‌روی شورای امنیت کاری از دست‌مان برنمی‌آید، با این حساب اگر در جلسه ۱۸اکتبر (۲۶مهرماه) هم نتوانیم کاری کنیم، آن وقت باید خود را برای بازگشت تمامی قطعنامه‌های سازمان ملل و بازگشت تحریم‌ها آماده کنیم.»

وزارت خارجه دست به ابتکار بزند

این تحلیلگر ارشد سیاست خارجی و روابط بین‌الملل با تاکید بر اینکه «مقام‌های ما هم حتما این موضوع را می‌دانند»، ابراز نگرانی کرد که «به دلیل قرار گرفتن در وضعیت بلاتکلیفی، تنها نظاره‌گر تحولاتی هستیم که هر روز بر وخامت مشکلات ما می‌افزاید.»

بیگدلی بر این اساس در جمع‌بندی تحلیل خود خواستار آن شد که «مسوولان وزارت خارجه در بازه زمانی حدودا سه ماهه پس از برگزاری نشست پیش‌روی شورای امنیت تا برگزاری جلسه روز ۱۸اکتبر (۲۶مهرماه) تمام تلاش خود را به کار ببندند تا دست‌کم با یکی از اضلاع مربع تهدیدی که به آن اشاره کردم، به تفاهم برسند. این درحالی است که باتوجه به وخامت اوضاع کنونی، این تنها آمریکاست که درصورت حل مشکلات‌مان با آنها می‌توانیم به تغییر شرایط امیدوار باشیم بنابراین وزارت خارجه چاره‌ای ندارد مگر اینکه با اتخاذ ابتکار‌های دیپلماتیک سازنده، به نحوی از این فاجعه‌ای که در آستانه وقوع است، جلوگیری کند.»