دیدارنیوز - سواد رسانهای و اهمیت ان در زندگی روزمره شهروندان بویژه با افزایش استفاده از شبکههای اجتماعی و گسترش فناوریهای ارتباطی موضوع برنامه گفتاورد رادیو تهران در ۲۰ دی ماه بود. در این برنامه دکتر امیر دبیری مهر پژوهشگر و استاد دانشگاه میزبان دو نفر از کارشناسان ارتباطات یعنی دکتر حمید ضیایی پرور و دکتر سارا میر قاسمی کارشناس فضای مجازی بود.
در ابتدای برنامه دکتر امیر دبیری مهر، به بحث و گفتگو درباره سواد رسانهای و اهمیت آن در زندگی مدرن پرداخت و گفت: سواد دیگر صرفا خواندن و نوشتن نیست و ما با انواع سواد مواجه هستیم مانند سواد عاطفی، سواد ارتباطی، سواد مالی، سواد تربیتی و سواد رسانه ای. اما سواد رسانهای در همه تعریفهای ارائه شده به عنوان نشانه یکی از شاخصههای انسان و شهروند با سواد نام برده میشود از این رو ضروری است دایم بپرسیم. سواد رسانهای چیست و به چه کاری میآید؟ اگر شهروندان سواد رسانهای نداشته باشند چه اتفاقی میافتد؟
دکتر حمید ضیایی پرور با سپاس از ایجاد فرصتهایی برای چنین گفتگوهایی در رسانه رادیو گفت: سواد رسانهای یعنی مهارت و توانایی دریافت، تحلیل، آنالیز، نقد و انتشار محتوای رسانه اعم از تلویزیون، روزنامه، فضای مجازی و هر ابزار دیگر موجود است. اگر فرد، گیرنده یا مخاطب توانایی تجریه تحلیل محتوای پیام رسانهای را داشته باشد یعنی سواد رسانهای دارد. هر پیامی را بطور دربست نپذیرد و راجع به آن نقد و کند وکاو داشته باشد.
در ادامه دکتر دبیری مهر گفت: ما امروز با شهروندانی مواجه هستیم که حداقل ۳ ساعت از وقت خود را به اشکال مختلف با رسانهها سپری میکنند و معلوم نیست در این زمان اطلاعات دریافت شده چقدر برای مخاطبان مفید باشد. در واقع سواد رسانهای این مهارت را به مخاطبان تلویزیون، ماهواره و فضاهای مجازی میدهد که چگونه بهترین استفاده را در این مواجهه داشته باشند. مثلا ایا ضرورت دارد مردم از صبح تا شب خبرهای سیاسی جهان را پیگیری کنند؟
دکتر سارا میر قاسمی، کارشناس حوزه فضای مجازی هم در ادامه ضمن تاکید بر اهمیت حوزه سواد رسانهای بیان کرد: همه ما میدانیم که امروز دنیای پیرامون ما را اطلاعاتی در بر گرفته که از در و دیوار مخابره میشود. مرزهای جغرافیایی را در هم شکسته و زمان معنای خود را در مو. اجهه با رسانهها از دست داده است. رسانههایی که زمانی ابزار مخابره اطلاعات بودند امروزه به بخشی از وجود کاربر تبدیل شده اند. در هر لحظه و هر ثانیه همراه ما هستند، همراهی جدایی ناپذیر که آن را در وجود خود احساس میکنیم. هر کدام از ما، روزی دریافت کننده اطلاعات تولید شده توسط صاحبان رسانهها بودیم، اما امروز خودمان به تولید کنندگان محتوای چند وجهی رسانه یا باز نشر کننده تبدیل شده ایم. رسانههای نوین در شرایط فعلی سه وجه از حواس پنج گانه ما را (سمعی، بصری و بعضا لمسی) به خود معطوف کرده اند و پیش بینی میشود با ورود به وب پنج، رسانههای نوین در آینده نه چندان دور حواس چشایی و بویایی را هم با خود درگیر میکنند یعنی با رسانهای مواجهه خواهیم شد که تمام حواس پنج گانه بشر را بخود معطوف میکند.
به تعبیری سیطره رسانهها بر بشر و سیطره بشر بر همنوع خود را ایجاد میشود که در این شرایط نمیتوانیم ادعا کنیم قادر هستیم به کاربران رسانهها بیاموزیم که چگونه از رسانهها استفاده کنند. رسانهای که امروز از آن حرف میزنیم آنچنان با گوشت و پوست ما عجین شده که بیشتر از اینکه اوقات زندگی خود را با خانواده بگذرانیم ثانیههای خود را با رسانه سپری میکنیم. بلاشک تنها راه اصلاح انسان قرن ۲۱ خود آگاهی است. وقتی در جدیدترین و نوینترین آموزههای سواد رسانهای در دنیا مطالعات تطبیقی انجام میدهیم متوجه میشویم که آخرین نسخه سواد رسانهای پی بردن انسان به آگاهی است یعنی انسان چنان به خویشتن خود و صلاح و مصلحت خود اشراف داشته باشد که بتواند خود را از آماج افکار و اندیشههای نابخردانه که رسانهها به آن سو سوق میدهند مصون بدارد. به قول یورگن هابرماس نظریه پرداز اجتماعی معاصر رسانه به ما نمیگویند به چه چیزی فکر کنیم بلکه به ما میگویند در مورد چه چیزی فکر کنیم. اینجاست که اهمیت سواد رسانهای از نان شب برای کاربر امروز واجبتر میشود. وقتی از سواد رسانهای حرف میزنیم از یک مسئله فانتزی صحبت نمیکنیم که مخصوص قشر خاصی باشد راجع به مسئلهای حرف میزنیم که از کودک ۵ ساله تا فرد ۸۰ ساله را در بر میگیرد.
دکتر امیر دبیری مهر در ادامه برنامه گفت اگر قبول داریم سواد رسانهای مهم است باید به این پرسش پاسخ دهیم که چگونه یکنفر میتواند به این مهارت برسد که اولا دنبال اطلاعات مفید برود و دوم تشخیص درست یا غلط بودن محتوا را در شرایط فعلی مردم ایران که با تحلیلهای عجیب و غریب درباره همه مسایل مواجه است را داشته باشد، زیرا این دغدغه جدی است که اگر کسی مهارت تشخیص سره از ناسره را نداشته باشد دچارسردر گمی میشود. برای مثال امروز شبکههای ماهوارهای، کانالها و شبکههای اجتماعی و حتی سایتهای خبری و تحلیلی در باره همه چیز از بورس گرفته تا سیاست خارجی و راههای پولدار شدن و روشهای کسب موفقیت و ... به انتشار مطالبی دست میزنند و مخاطب باید قدرت تشخیص داشته باشد تا تصمیم اشتباه نگیرد.
دکترضیایی پرور با اشاره به وضعیت حوزه رسانه با استناد به اعداد و ارقام موجود گفت: آمارهای مربوط به رسانههای سنتی (کتاب، فیلم، سینما، مطبوعات، خبرگزاری ها) از مجموعه پژوهشهایی است که هر دو سال یکبار تحت عنوان ارزشها و نگرشها در وزارت ارشاد انجام میشود و آخرین بار این آمار در سال ۹۶ از طرف پژو هشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات وزارت نشان داد ایرانیها اساسا زیاد اهل مطالعه نیستند و تیراژ کتاب و مطبوعات ما یکی از پایینترین سرانههای دنیا را دارد. اگرچه به لحاظ کمی ممکن است شاهد عددهای بالایی در این حوزهها باشیم، ولی به لحاظ کیفی و تیراژ اعداد پایینی را داریم. در همین راستا مجموعه آمارهایی هم از طرف وزارت ارتباطات در حوزه رسانههای اجتماعی و ضریب نفوذ اینتر نت، پهنای باند، ترافیک، مصرف اینترنت، تعداد سیم کارتهای تلفن همراه و... منتشر میشود که به دلیل یوزر به یوزر بودن و کنترل شبانه روزی بسیار دقیق هستند. این آمارها حاکی از آن است که در کشور ضریب نفوذ اینترنت بالای ۸۵ درصداست. بخش عمدهای از این ضریب نفوذ تا ۸ سال پیش با لپ تاب انجام میشد، اما در حال حاضرنزدیک ۹۰ درصد آن توسط موبایل انجام میشود. معنی این آمار این است که ۶۰ میلیون کاربران تلفن همراه گوشیهای هوشمند از پلترومهای اجتماعی استفاده میکنند.
وی افزود:یکی از اصلیترین پیام رسانهها اجتماعی در ایران که خارجی هم هست نزدیک ۵۰ میلیون کاربر دارد. در دورهای فناوریهای جدید رسانهای را نفی میکردیم یعنی تلاش میکردیم با آنها مقابله کرده و سلبی نگاه میکردیم. مهمترین ابزار حکمرانی سیاست گذاری در قبال رسانههای جدید ابزارهای کنترلی (فیلترینگ، کاهش سرعت رسانه، جلوگیری از اپراتورهای نسل سوم و چهارم تلفن همراه) یعنی کنترل با کارهای زیر ساختی بود، اما سواد رسانهای تاکید بر تقویت مهارت و دانش کاربردارد، زیرا هم باعث تولید و هم گزینش اطلاعات میشود. ما با ابزارهای اول راه کنترل را انتخاب کردیم، اما این تکنولوژی ضد خود را در خودش دارد؛ بنابراین کاربران سیستم را دور زدند در نتیجه سواد تکنولوژی و سواد رسانهای کاربر از سواد رسانهای و دانش سیاست گذاری حکمرانان ما بیشتر شد.
در بحث انفجار اطلاعات که در دسترس کاربر قرار گرفته که من از آن به کامیون زباله اطلاعاتی که بر سر مخاطب آوار شده است تعبیر میکنم قطعاتی از طلا و الماس نیز وجود دارد و سواد رسانهای کاربر میتواند این زبالهها را تفکیک و طلا و الماس را در آن پیدا کند. در باره تحلیل اخبار جعلی (فیک نیوز) مهارت تحلیل یکی از مهارتهای نقد اخبار جعلی است یعنی آنالیز اخبار دریافتی که با قدرت تحلیل کاربران و عدم پذیرش راحت که یکی از شاخصهای شناخت اخبار جعلی است به وجود میآید. در حوزه اخبار جعلی بخشی از آدمهایی که من آن را کاربر صفرکیلومتر اینترنت مینامم مهارتهای استفاده از این فضا را ندارد، زیرا مردم کشور ما ناگهان با فضایی مواجه شدند که تعداد زیادی از این افرادقدرت نقد اخبار را ندارد وبا انتشار اخبار نادرست فیک نیوز را ایجاد میکنند.
دکتر سارا میر قاسمی با اشاره به اینکه دردورهای وقتی راجع به دسترسی ازاد به اطلاعات صحبت میشد به نظر میرسید اطلاعات بیشتر به معنی داشتن سواد بیشتر بود، اما امروز افزایش فیلتر در دریافت اطلاعات به معنی سواد بیشتر است یعنی گزینش اطلاعات یا به عبارت دیگر خود آگاهی کاربر. ما باید تفکر انتقادی را درون خود و فرزندانمان نهادینه کنیم و این آموزش باید بسیار زیر پوستی انجام شود. اگرچه برنامه امروز گفتاورد مخاطب کودک ندارد، اما قطعا مادرانی به عنوان مخاطب هستند که ما بتوانیم تفکر انتقادی را به عنوان آموزش کودکان برای آنها پیشنهادکنیم. بطور ساده تفکر انتقادی یعنی توانایی نه گفتن یعنی هر چیزی را به راحتی نپذیریم. در مورد فیک نیوز باید بگویم اخبار جعلی فقط مختص ایران نیست مثلا در امریکا که ستون ارتباطات جهان در انجا شکل گرفته و اطلاعات از آنجا مخابره میشود یک فیک نیوز میتواند نتیجه انتخابات را در ۲۰۱۶ برگرداند و برد آن را تا ۶ برابر یک خبر حقیقی افزایش دهد به همان نسبت خنثی کردن فیک نیوز هم ۶ برابر مهارت لازم دارد.
دکتر امیر دبیری مهر در ادمه گفت: یکی از بی سوادیها و کم سوادیهای رسانهای این است که ما اعتبار یک پیچ یا صفحه را در فضای مجازی بر اساس تعداد اعضا یا فالورهای آن بسنجیم. آیا لزوما هر صفحهای در فضای مجازی که بیننده بیشتری دارد بدین معنا است که مفیدتر و صحیحتر است یا مطالب آن درست است؟ ما باید با اموزش سواد رسانهای به شهروندان بگوییم چگونه میتوانند دروغهای فیک نیوزها را را از اخبار صحیح تضخیص دهند و از ان مهمتر ارزشهای واقعی را از شبه ارزشهای برساخته متمایز کنند.
دکترضیایی پرور با بیان اینکه ما طیفی از اخبار جعلی داریم که همه اینها را فیک نیوز مینامیم گفت: گروهی از اینها اخباری هستند که هدفشان سرگرمی و طنز است هستند: مانند فیلم سال گذشته بارش بادمجان در آسمان تهران اما گروه دیگر هدف کلاهبرداری دارند و با لینک دروغین سودجویی میکنند. گروه دیگر گروهی هستن که با هدف دروغ گفتن تولید نمیشوند یعنی عمدی در انتشار اخبار نادرست نداشتند و بعد از انتشار متوجه کذب میشوند. شایعه هم یک فیک نیوز شفاعی است، اما جذابیت فیک نیوزها به ارزشهای خبری در کار رسانه بر میگردد. نیوز - ولیوزهایی که رسانهها آموزش (استثنا در استثنا) میگویندترینها ارزش خبری استثنا دارند. فیک نیوزها همیشه یک خبر استثنایی را بیان میکنند تعجب، شگفتی، فراگیری، تازگی و برخورد از شگردهای جذابیتی فیک نیوزها هستند.
علاقهمندان به برنامه گفتاورد میتوانند از شنبه تا پنج شنبه ازحدود ساعت ۱۲:۱۵ تا ۱۲:۵۰ این برنامه را از رادیو تهران روی موج ۹۴ اف ام ابشنوند .. گفتاورد برنامهای است که با رویکردی عمیق و دقیق به موضوعات و مسایل جامعه ایرانی با حضور نخبگان و صاحب نظران میپردازد. دکتر امیر دبیری مهر پژوهشگر ارشد رسانه و استاد دانشگاه، سردبیری و اجرای این برنامه را بر عهده دارد.