«ایاصوفیه» مسجد شد؛ اردوغان در حال «فاتح» شدن!

دیدارنیوز ـ سرویس جهان: ایاصوفیه، شاهکار معماری قرن ششم میلادی به مسجد تبدیل شد. این بنا تاریخی از قرن‌ها پیش محور کشمکش‌های فکری و سیاسی در ترکیه بوده است. در حقیقت کمتر نمادی در ترکیه مثل اياصوفيه به این میزان مورد توجه جناح‌های مختلف سیاسی تا امروز بوده است. جناح‌‌های راست‌گرا در ترکیه چندین دهه است که در تلاش برای تبدیل ایاصوفیه به مسجد هستند.

به گزارش خبرگزاری آناتولی ترکیه‌، دیوان عالی اداری ترکیه ۱۰ ژوئیه حکمی داد که عمارت پرشکوه ایاصوفیه نمی‌تواند تنها به عنوان موزه کارکرد داشته باشد. این دادگاه در حکم خود خاطر نشان کرده است که ایاصوفیه در مالکیت بنیاد وقف «سلطان محمد فاتح» بوده و به عنوان مسجد در سند به ثبت رسیده که از نظر قانونی، این مسئله غیر قابل تغییر است و در نتیجه آن نیز، استفاده از این بنای تاریخی که در اختیار جامعه گذاشته شده، با هر عنوانی غیر از مسجد یا تغییر کاربری آن امکان پذیر نیست. از سوی دیگر رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، ساعاتی پس از صدور رأی دیوان عالی اداری این کشور، فرمان تغییر کاربری موزه ایاصوفیه به مسجد را امضا کرد و پس از ۸۵ سال، آخرین گام در راه تبدیل ایاصوفیه به مسجد برداشته شد. بعد از اعلام این خبر شماری از مردم استانبول بیرون این بنا شادمانی کردند.

اردوغان در ماه مارس سال گذشته از برنامه دولت ترکیه برای تغییر کاربری ایاصوفیه و تبدیل دوباره آن از موزه به مسجد خبر داده بود. به گزارش خبرگزاری آناتولی، در پی این تغییر اردوغان اعلام کرده است که نخستین نماز جمعه در ایاصوفیه در ۲۴ ژوئیه برگزار خواهد شد.

با مسجد شدن ایاصوفیه بازهم درهای آن به روی توریست‌ها باز خواهد ماند، زیرا این بنای پرشکوه از منابع مهم درآمد ترکیه است. بنا به آمار رسمی در سال گذشته بیش از ۳ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر از ایاصوفیه دیدار کردند، یعنی این مکان بیشتر از هر موزه دیگری در ترکیه بازدید دارد.

ایاصوفیه، کلیسا یا مسجد؟

بعد از پخش شدن خبر مسجد شدن ایاصوفیه روزنامه‌های غربی از جمله «لوپون» فرانسه نوشتند: «کلیسای سنت صوفیا به مسجد تغییر داده شد.» که این مطلب درست نیست، چون موزه ایاصوفیه به مسجد تبدیل شده است.

ایاصوفیه ۱۵۰۰ سال پیش ساخته شد و برای چندین قرن کلیسای جامع و قصر حکومتی یکی از ثروتمندترین و قدرتمندترین حکومت‌های تاریخ جهان (روم شرقی) بیزانس بود. اما زمانی که استانبول توسط مسلمانان فتح شد، ایاصوفیه برای حدود ۴۰۰ سال تبدیل مسجد شده بود؛ ولی زمانی که «مصطفی کمال آتاترک» قدرت را به دست گرفت، این مسجد را تبدیل به موزه کرد. حالا این موزه دوباره تبدیل به مسجد شد. البته کشورهای مسیحی نسبت به این بنا حساسیت خاصی دارند و هنوز این بنا را کلیسا می‌داند و این تغییر با واکنش‌هایی روبرو شد.

مخالفان مسجد شدن ایاصوفیه

این تصمیم جنجالی مخالفان و موافقان فراوان دارد. کلیسای ارتدکس روسیه این تصمیم برای تغییر کاربری ایاصوفیه را تأسف‌بار خوانده است. یونان که سابقه روابط پر‌تنشی با ترکیه دارد در ۲۹ ماه می، خواندن آیات قرآنی در ایاصوفیه را ناپذیرفتنی و جریحه‌دار کردن احساسات دینی مسیحیان جهان تلقی کرد. وزیر امور‌خارجه یونان گفته بود: «ما مجددا به ترکیه یادآور می‌شویم که به تعهدات بین‌المللی خود پایبند بماند و منافع داخلی و ملی خود را بر محافظت از بنا‌های مهمی مانند ایاصوفیه که میراث جهانی بشری است، ترجیح ندهد». به نظر می‎رسد این اتفاق باعث افزایش تنش‎ها میان دو کشور شود و روابطشان تیره‌تر شود.

پیش از این سازمان فرهنگی و علمی سازمان ملل (یونسکو)  از ترکیه درخواست کرده بود با توجه به ارزش برجسته جهانی این مکان از تغییر آن پرهیز کند. به صراحت بیان کرده بود که این کار ممکن است باعث تغییر وضعیت ایاصوفیه در فهرست میراث جهانی شود. «مایک پومپئو»، وزیر خارجه آمریکا هم در توئیتی از دولت ترکیه خواست که وضعیت ایاصوفیه را به عنوان موزه حفظ كند تا به گفته او نمونه‌ای از تعهد به احترام به آیین‌ها و تاریخ مذاهب در ترکیه باشد.

با تمام این مخالفت‌ها ایاصوفیه به مسجد تبدیل شد. اردوغان قبلاً درباره مخالفت بین‌المللی و در رأس آن کشور همسایه ترکیه یعنی یونان با این اقدام ابراز ناراحتی کرده و گفته بود: «آنها می‌گویند ایاصوفیه را به مسجد تبدیل نکنید. مگر شما بر ترکیه حکومت می‌کنید. ترکیه نهادهای خودش را دارد. اگر این اقدام انجام شود، آشکار است که ما قدرت انجام آن را داریم». 

اردوغان پادشاه نوین عثمانی!

اردوغان در حال ساختن یک ترکیه نوین است. ترکیه‌ای که که نگاهی بسیار بیشتر به تاریخ و گذشته خود داشته باشد و به نظر می‎رسد تغییر کاربری ایاصوفیه نیز دنبال کردن همین طرح باشد؛ حتی ساخت تعداد زیادی از سریال‌های تاریخی نیز در همین راستا صورت می‌گیرد. 

اردوغان در سخنرانی خود در مورد کاربری جدید ایاصوفیه در  تلویزیون ترکیه بیت مشهور فارسی را خواند؛ همان بیتی که سلطان محمد فاتح زمان فتح استانبول و ورود با ایاصوفیه خوانده بود: «پرده داری می کند بر قصر قیصر عنکبوت/ بوم نوبت می زند بر طارم افراسیاب». البته رجب طیب اردوغان  تاکنون چندین بار از اشعار فارسی در سخنرانی خود استفاده کرده است. وی در اجلاس سران دو کشور ترکیه و ایران در آنکارا نیز بیت «درخت دوستی بنشان...» حافظ را خواند و در اجلاس سران روند آستانه در تهران نیز با بیت «تو کز محنت دیگران بی غمی» سعدی، مقاصد سیاسی خود را بیان کرد.

رئیس جمهوری ترکیه به داشتن نگاهی نوستالژیک به دوران عثمانی مشهور است. در چند سال اخیر اقدامات اردوغان در کشورهای آفریقایی مانند سومالی و لیبی، فعالیت‌هایش در سوریه و لبنان و پافشاری و اصرار وی بر اشغال بخش شمالی قبرس به خوبی نشان می‎دهد که به شدت به دنبال احیای امپراتوری عثمانی است. اردوغان بارها تاکید کرده که به سلطان عبدالحمید دوم (یکی از مشهورترین سلاطین عثمانی) علاقه دارد و در مساله فلسطین سعی دارد او را الگو قرار دهد. 

البته در تغییر کاربری ایاصوفیه اردوغان اهداف دیگری را نیز دنبال می‎کند. وی با این کار در تلاش برای راضی نگاه داشتن حامیان محافظه‌کار خود در اوج رکود اقتصادی ناشی از شیوع ویروس کرونا است. از سوی دیگر این اتفاق، قدرت‌نمایی جدید ترکیه در مقابل اروپا به حساب می‎آید. اروپا سال‌ها ترکیه را پشت در ورودی اتحادیه اروپا نگه داشته و آنکارا را مجبور کرده بود که به هر ساز آنها برقصد. در حال حاضر با تغییر کاربری ایاصوفیه اردوغان دهن کجی بزرگی به اروپا کرده است و بزرگترین و قدیمی‌ترین آرزوی اسلام‌گرایان ترکیه جامه عمل پوشانده است. حال باید روند آنکارا را دنبال کرد تا دید اردوغان پازل احیای امپراتوری عثمانی را چگونه دنبال می‌کند. 

تغییر کاربری ایاصوفیه از موزه به مسجد بیش از هر چیز نشانه‌ای است از پافشاری اردوغان بر اسلام‌گرایی و البته هویتی که او در جستجوی او آن برای ترکیه است. بعد از دهه‌ها نگاه ترکیه به غرب اردوغان در سودای احیای موقعیت مرکزی ترکیه در جهان اسلام است. رویایی که رنگ و بوی عثمانی دارد. اردوغان البته بی‌رقیب نیست و در جای جای امپراتوری‌ای که سعی دارد آن را در سرزمین‌های اسلامی گسترده کند، با رقبای مختلفی مواجه است. از عربستان سنی مذهب تا ایران شیعه هم سوداها و برنامه‌های خود را دارند و در جای جای خاورمیانه و شمال آفریقا، اردوغان درگیر یک شطرنج پیچیده با رقیبان منطقه‌ای و جهانی است.

اردوغان در کنار کوشش برای پیش‌برد سیاست نوعثمانی خود می‌کوشد که فضای سیاسی داخل ترکیه را بسته نگه دارد. کودتای چند سال پیش در این زمینه کمک شایانی به او کرد. اردوغان در آن کودتا اکثر احزاب مخالف خود را از بین برد، قانون اساسی را به نفع خود تغییر داد و به قدرت مطلق ترکیه تبدیل شد، تا اشتباه عثمانی‌ها مخصوصاً سلطان عبدالحمید دوم را که آزادی سیاسی باعث نابودی وی بود را تکرار نکند. حکومت حزب عدالت و توسعه در ترکیه و موفقیت‌های شایان اقتصادی آن، روزگاری به یک الگو برای نوگرایی اسلامی در منطقه مبدل شده بود. بسیاری حکومت اردوغان و این حزب را به عنوان نمونه‌ای از حکومت نواندیشان دینی می‌دانستند و در توفیق اقتصادی و دموکراسی سیاسی در ترکیه راهی برای خروج خاورمیانه از بن‌بست مجادله سنت و مدرنیته جستجو می‌کردند. با این حال روند اردوغان در کنار زدن بسیاری از همراهانش، بستن فضای سیاسی و اصرار بر تمرکز قدرت، ناامیدی بسیاری را به دنبال آورده است. هر چند اردوغان خود مطلق‌العنان به پیش می‌رود. ترکیه در دنیایی که معادلاتی سیال و رو به تغییر دارد در جستجوی نقش بیشتر و هژمونی در منطقه است و همزمان به نظر اسلام‌گرایی در حال تثبیت هر چه بیشتر خود در نهادهای قدرت است.