عربستان و روسیه به‌عنوان کشور‌های لیدر تولید کننده نفت، خارج از چهارچوب سازمان اوپک تصمیماتی را اتخاذ می‌کنند و سایر اعضا بدون هیچ حرف و حدیثی مجریان آن هستند. این رویه مورد اعتراض جمهوری اسلامی قرار گرفته و بیژن نامدار زنگنه می‌گوید: اگر قرار باشد روسیه و عربستان به تنهایی در مورد استراتژی اوپک و غیر اوپک تصمیم بگیرند، پس نشست‌های وین به چه کار می‌آیند؟ ایران اوپک را ترک نمی‌کند، اما باور دارم اوپک خواهد مرد. با این فرآیندها، اوپک خواهد مرد.
دیدارنیوز ـ مسلم تهوری: «نفس‌های اوپک به شماره افتاده است»، «سازمان اوپک در سراشیبی سقوط قرار گرفته است»، «اوپک دیگر نقش تأثیرگذاری در بازار‌های جهانی ندارد.» جملاتی از این دست مدت‌ها است که به گوش می‌رسد. قطر از سازمان اوپک خارج شده و کشور‌های تولید کننده نفت غیر اوپک نقشی تعیین کننده در بازار‌های جهانی دارند. تصمیم‌ها راجع به اوپک خارج از چهارچوب این سازمان گرفته می‌شود و این همه می‌تواند نشانه‌ای بر مرگ و پایان اوپک باشد.
داستان اوپک چهاردهم سپتامبر ۱۹۶۰ میلادی آغاز شد. پنج کشور صادر کننده نفت (ایران، عراق، عربستان سعودی، کویت و ونزوئلا) اوپک را پایه‌گذاری کردند تا به واسطه تصمیم گیری مشترک، بازار جهانی نفت را در راستای افزایش سهم بسیار نازل صادر کنندگان طلای سیاه متحول کنند. پایه‌گذاری این سازمان نوین واکنش مهمی را در دنیا درپی نداشت و اوپک سلانه سلانه به حیات خود ادامه داد تا روزی که بر اثر جنگ اکتبر ۱۹۷۳، شرایط لازم برای بروز و ظهور بیشتر یافت. با برخورداری اوپک از این شرایط استثنایی، قیمت نفت چهار برابر شد و نخستین شوک نفتی دامن اقتصاد جهانی را گرفت. در آن روز‌ها سیل دلار به سوی کشور‌های صادر کننده نفت روانه شد و کشور‌های عضو اوپک، جایگاه حیاتی خود در اقتصاد جهانی را پیدا کردند.
از آن تاریخ سازمان اوپک به یکی از بازیگران مهم بازار جهانی مواد خام بدل شد، آن‌هم در شرایطی که اکثریت قریب به اتفاق کشور‌های معروف به جهان سوم، جز مواد خام، چیزی برای صادر کردن در اختیار نداشتند. بدین سان اوپک به پرچمدار فرودستان جامعه جهانی در برابر قدرت‌های بزرگ صنعتی بدل شد و کشور‌های فقیر صادر کننده مواد خام غیر نفتی (قهوه، مس، سنگ آهن، فسفات و غیره...) نیز امیدوار شدند با تشکیل سازمان‌هایی مشابه اوپک بتوانند صادرات خود را با قیمتی گران‌تر به کشور‌های ثروتمند بفروشند.
در ادامه، بازار جهانی نفت فراز و نشیب‌های زیادی را پشت سر گذاشت. طی یک دوران کم و بیش طولانی، اوپک در نقش یک کارتل نفتی از راه تعیین سقف تولید و سهمیه‌بندی صادرات اعضای خود توانست بر عرضه نفت و در نتیجه قیمت آن تاثیر بگذارد، هر چند که همیشه در دستیابی به هدف‌های خود موفق نبود. در مجموع سازمان اوپک، به رغم کشمکش‌های درونی و موانع بیرونی، به خصوص مقاومت آژانس بین‌المللی انرژی در نقش پاسدار منافع قدرت‌های مصرف کننده نفت، توانست طی چند دهه در نقش یکی از مقتدرترین بازیگران صحنه اقتصاد جهانی باقی بماند.
نقش ایران در اوپک
ایران که از بنیانگذاران اوپک است همواره در کنار عربستان سعودی از قدرت‌های اصلی و تعیین کننده آن بود. پیش تر، تصمیم‌گیری‌ها بین ایران و عربستان انجام می‌شد و با رایزنی دیگر کشور‌های عضو، قابلیت اجرا پیدا می‌کرد، اما با توجه به تحریم‌ها و مشکلاتی که ایران بدان مبتلا شد عملا ایران از دایره قدرت تصمیم‌گیری خارج شد و عربستان به تنهایی نقش رهبری در سازمان اوپک را ایفا می‌کند. ۱۰ کشور غیر عضو نیز تحت انقیاد روسیه هستند و در واقع عربستان و روسیه بازیگران اصلی اوپک هستند.
بیژن زنگنه وزیر نفت ایران با توجه به شرایط موجود معتقد است سازمان اوپک با این روند، رو به اضمحلال و نابودی است. وی گفته «ایران اوپک را ترک نمی‌کند، اما باور دارم اوپک خواهد مرد. با این فرآیندها، اوپک خواهد مرد».
وی پیشتر در اردیبهشت ماه گذشته درپی دیدارش با محمد سانوسی بارکیندو، دبیرکل اوپک که در تهران به سر می‌برد، به خبرنگاران گفته بود: به آقای بارکیندو گفتم که اوپک با احتمال فروپاشی روبرو است.
سؤال اساسی این است که چرا بیژن نامدار زنگنه، نگران مرگ سازمانی است که فعالیتش از حدود شش دهه پیش تاکنون بر نفت، قلب تپنده اقتصاد ایران، تأثیری قابل توجه داشته است؟ در توجیه این نگرانی، عوامل ذیل را می‌توان برشمرد:
۱. پیشتر و در حد فاصل سال‌های ۱۹۷۰ تا ۱۹۹۰ میلادی سهم اوپک از صادرات نفت ۵۵ درصد بود. این سهم امروزه به زیر ۳۰ درصد تقلیل یافته است و به تبع آن از میزان تأثیرگذاری و قدرت آن نیز در بازار‌های جهانی کاسته شده است.
۲. اوپک دیگر به مانند گذشته نقش تعیین کننده‌ای در بازار جهانی ندارد بدین روی مجبور به ائتلاف با ده کشور غیر عضو شده که زیر نفوذ روسیه قرار دارند. این ائتلاف در برگیرنده ۲۴ کشور است که حدود ۵۰ درصد تولید نفت را در اختیار دارد.
۳. حدود دو سال و نیم است که اوپک پلاس بر سازمان اوپک سایه افکنده و در حقیقت تصمیم‌گیری‌ها در اوپک پلاس گرفته می‌شود و اعضای اوپک صرفا مجریان تصمیم‌های اتخاذ شده در جایی خارج از چهارچوب اوپک هستند.
۴. یکجانبه گرایی، پدیده‌ای است که آینده اوپک را به خطر انداخته است. وزیر نفت جمهوری اسلامی در این‌باره گفت: «این روال اوپک نبوده است که یکی دو نفر خارج از این سازمان توافق کنند و بر توافق خود در اوپک مهر تأیید بزنند. این بزرگ‌ترین خطری است که اوپک با آن روبرو است».
منظور وزیر نفت جمهوری اسلامی از این یکی دو نفر، بدون تردید ولادیمیر پوتین و محمدبن سلمان است. این دو در روز‌های ۲۸ و ۲۹ ژوئن، در حاشیه نشست گروه ۲۰ در اوزاکای ژاپن، تصمیم گرفتند سقف پیشین تولید چهارده کشور عضو اوپک به رهبری ریاض و ده کشور نفت‌خیز غیر عضو اوپک به رهبری مسکو را تا مارس سال آینده میلادی تمدید کنند.
همین تصمیم، دوم ژوئیه در وین به تصویب بیست‌وچهار کشور مورد نظر رسید. پرسش وزیر نفت جمهوری اسلامی به صورت مشخص چنین است: اگر قرار باشد روسیه و عربستان به تنهایی در مورد استراتژی اوپک و غیر اوپک تصمیم بگیرند، پس نشست‌های وین به چه کار می‌آیند؟
قطعا سایر کشور‌های عضو اوپک هم از این روند راضی و خشنود نیستند. زنگنه در این‌باره می‌گوید: «وقتی دو عضو اوپک به دنبال ضربه زدن به منافع سایر اعضا باشند، این سازمان رو به فرو پاشی می‌رود». سبک و سیاقی که اوپک به خود گرفته در ادامه با مشکلات بیشتری مواجه خواهد شد و اگر قرار است اعضای اوپک صرفا مجریان منویات کشورهایی چون عربستان و روسیه باشند دیگر چه ضرورتی بر برگزاری نشست‌های اوپک وجود دارد. شواهد نشان از این دارد که انحلال اوپک کلید خورده و در آینده‌ای نه چندان دور اوپک پلاس جایگزین سازمان اوپک می‌شود.
