فروچاله‌ها خراسان را مي‌بلعند (گزارشی از بحران بی‌آبی شرق ایران)

دیدارنیوز - خراسان رضوی جزو استان‌هایی است که فرونشست زمین در آن به مرحله بحران رسیده است. اخبار بسیاری تاکنون درباره فرونشست در این استان شنیده‌ایم. آستان قدس رضوی به‌عنوان نهادی که عمده بخش کشاورزی استان در اختیار اوست ترجیح داده این مساله کمتر مورد توجه قرار گیرد. نه‌تنها آستان قدس بلکه همه افرادی که از نظر حقوقی در حوزه کشاورزی فعال هستند، متاسفانه نسبت به وضعیت استحصال منابع آب بی‌توجه بوده‌اند. باید تلاش‌کنیم تا میزان ذخیره آب را با میزان برداشت‌ آن به‌سرعت در خراسان رضوی متعادل کنیم و طرح‌های تعادل بخشی را با شدت بیشتری اجرا کنیم. اجازه حفر چاه‌های غیرمجاز وتوسعه کشاورزی به‌خصوص محصولات آب‌بر را صادر نکنیم. می‌توانیم معیشت جایگزین مانند صنعت گردشگری را برای‌کشاورزان ایجاد کنیم.

خراسان از يك طرف با مشكل كشاورزي سنتي و برداشت بي‌رويه آب از سفره‌هاي زيرزميني مواجه است و از طرفي ديگر با سدهايي در افغانستان كه روي هريرود احداث شده‌اند، محاصره شده است

 

شايد مهم‌ترين آن مربوط به فرونشست در خط راه‌آهن تهران-مشهد بود. هفت دشت در خراسان رضوي با بحران فرونشست دست و پنجه نرم مي‌كنند. دشت‌هاي نیشابور، مشهد، بردسکن، خواف، کاشمر،سبزوار و جوین در این استان به‌دليل برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی دچار فرونشست شده‌اند. پديده‌اي شوم كه روي زیرساخت‌ها، جاده ها، دشت‌ها و خطوط انتقال انرژی تاثير منفي داشته و خسارت‌هاي بسياري را به آن ها وارد كرده است. خراسان از يك طرف با مشكل كشاورزي سنتي و برداشت بي‌رويه آب از سفره‌هاي زيرزميني مواجه است و از طرفي ديگر با سدهايي در افغانستان كه روي هريرود احداث شده‌اند، محاصره شده است. سفره‌هاي زيرزميني كه هر روز تهي‌تر مي‌شوند و حقابه‌اي كه دزديده شده و در اين ميان سكوت مسئولان در مقابل عوامل داخلي و خارجي، هزاران سوال را به‌وجود آورده است.

زنگ خطر فرونشست در مشهد
فرونشست، یکی از مشکلاتی است که درچند سال اخیر به لیست مشکلات کشور اضافه شده است. بسیاری از دشت‌های کشور با این معضل دست و پنجه نرم می‌کنند و به‌تازگی مخاطرات آن را از نزدیک لمس کرده‌اند. دشت مشهد در استان خراسان رضوي، جزو مناطقی از کشور است که فرونشست زمین در آن به مرحله بحرانی رسیده و بسیاری از پروژه‌های عمرانی آن را با مشکل مواجه کرده‌است. فرونشست در خط راه‌آهن تهران- مشهد، یکی از نمونه‌های بارز مخاطرات فرونشست در این استان است.

براساس تحقیقات صورت گرفته توسط کارشناس ارشد ژئومورفولوژی در برنامه‌ریزی محیطی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، مهم‌ترین عوامل فرونشست در دشت مشهد، برداشت‌های بی‌رویه و بیش از حد مجاز آب زیرزمینی و ممانعت از نفوذ آب برگشتی شرب، صنعت و کشاورزی به دشت بوده است. دشت مشهد از نظر برداشت آب، حالت فوق بحرانی دارد و باتوجه به رشد سریع فیزیکی شهر مشهد هر ماه شاهد تغییرات کند ولی بسیار مخاطره‌آور فرونشست (به‌ویژه در جنوب شرقی، طوس، قرقی، خواجه ربیع و شمال غرب) هستیم. به‌‌گونه‌اي که در محدوده روستای حسن خوردو و در شمال غربی دشت مقدار افت سطح آب زیرزمینی طبق آمارهای ثبت شده به بیش از 30 متر در طول 24سال آماربرداری می‌رسد. میزان افت سالانه سطح آب زیرزمینی دشت، 47.1 متر و بیشترین فرونشست‌ها و حفرات با اشکال ژئومورفیک متفاوت در بخش های مرکزی و جنوب شرقی آن رخ داده است.

گوش شنوايي براي هشدارها نيست!
چندین سال است که کارشناسان این حوزه درباره خطرات فرونشست زمین هشدار می‌دهند اما این موضوع کمتر توسط مسئولان، مردم و رسانه‌ها جدی گرفته شده است. دکتر فاضلی یزدی، یکی از اولین متخصصانی است که از سه دهه پیش نسبت به فرونشست زمین در دشت توس هشدار داد. محمد درويش، كارشناس محيط‌زيست درباره بحران فرونشست در خراسان رضوي به «قانون» گفت:« در دشت توس فردوسی با فرونشست زمین و افت شدید سفره‌های زیرزمینی روبه‌رو هستیم. بسياري دیگر از صاحب‌نظران مانند دکترامین علیزاده در استان خراسان رضوی و دکترطراوتی در این‌باره هشدار داده اما مورد توجه قرار نگرفته‌اند.

 

مهم‌ترین دلیل اینکه هشدارهای متخصصان این حوزه تاکنون جدی گرفته نشده‌، این است که آستان قدس رضوی به‌عنوان نهادی که عمده بخش کشاورزی استان در اختیار اوست و می‌توان گفت متولی اصلی کشاورزی استان خراسان رضوی است،ترجیح داده این مساله کمتر مورد توجه قرار گیرد. شاید مسئولان آستان قدس خواسته‌اند از دیار خراسان‌رضوی، دیار امام مهربانی‌ها، تصویر بدی در ذهن ایرانی‌ها شکل نگیرد اما حقیقت ماجرا این است که بحران آب و فرونشست در خراسان بسیار جدی است. در تمامی بخش‌های خراسان رضوی، جنوبی و شمالی این بحران مشهود است. پس از استان‌های بحرانی‌ مانند فارس و بخش‌هایی از استان‌های کرمان و اصفهان، استان خراسان رضوی، جنوبی و شمالی وضعیت بسیار بحرانی دارند. باتوجه به اینکه مشهد، دومین شهر پرجمعیت ایران است و نرخ رشد جمعیت در استان خراسان رضوی نسبت به بسیاری از استان‌های کشور بالاتر است، اگر به مساله بحران آب و فرونشست زمین توجه جدی نشود، می‌تواند فاجعه‌ای برای این استان به‌وجود آورد».

مرگ سرزمين با فرونشست
درويش با تاكيد بر اينكه پدیده نشست زمین، فوق‌العاده پدیده خطرناکی است و از آن در جریان بیابان‌زایی به‌عنوان آخرین و غیرقابل بازگشت‌‌پذیرترین مرحله از فرآیند بیابان‌زایی یاد می‌شود، افزود:« زمانی‌که زمین نشست می‌کند، آبرفت‌های درشت‌دانه به‌هم می‌چسبند و فضای خالی آن‌ها پر می‌شود و دیگر امکان انباشت آب در این سفره‌ها از بین می‌رود. سرزمینی که امکان انباشت آب شیرین در زیر سطحش را از دست بدهد، از نظر امنیت اجتماعی با تنش‌های جدی مواجه می‌شود و مقدمه مهاجرت‌های محیط زیستی فراهم می‌شود.باید تلاش‌کنیم تا میزان ذخیره آب را با میزان برداشت‌ آن به‌سرعت در خراسان رضوی متعادل کنیم و طرح‌های تعادل بخشی را با شدت بیشتری اجرا کنیم. اجازه حفر چاه‌های غیرمجاز وتوسعه کشاورزی به‌خصوص محصولات آب‌بر را صادر نکنیم.

 

می‌توانیم معیشت جایگزین مانند صنعت گردشگری را برای‌کشاورزان ایجاد کنیم. خراسان رضوی دارای صدها جاذبه گردشگری است. علاوه‌بر آن مهم‌ترین قطب‌ گردشگری مذهبی کشور محسوب می‌شود. از تمامی این پتانسیل‌ها می‌توان برای اشتغال‌زایی و رونق اقتصادی منطقه استفاده کرد. یکی دیگر از پتانسیل‌های مغفول مانده این استان، استحصال انرژی‌های بادی و خورشیدی است. اگرچه نیروگاه بینالود در زمینه استحصال انرژی بادی فعال است اما باتوجه به همجواری با کشورهای افغانستان، ترکمنستان و... نیاز آن‌ها به این بخش، سرمایه‌گذاری بیشتری در بخش نیازمند است. به این ترتیب با کاهش وابستگی معیشتی به منابع آب و خاک و ارائه گزینه‌‌‌های دیگری روی میز که از آن به‌عنوان کسب ‌وکارهای سبز یاد می‌شود، می‌توان به حل مشکلات خراسان رضوی امیدوار بود».

كليد حل فرونشست در آستان قدس
درویش درباره نقش آستان قدس در فرونشست زمین گفت:« نه‌تنها آستان قدس بلکه همه افرادی که از نظر حقوقی در حوزه کشاورزی فعال هستند، متاسفانه نسبت به وضعیت استحصال منابع آب بی‌توجه بوده‌اند و تصور می‌کنند به هر میزانی که کشاورزی را توسعه دهند و از منابع آبی استفاده کنند، مشکل به‌وجود نمی‌آید.

آستان قدس رضوی، ثروتمندترین و قدرتمندترین نهادي‌ است که در استان خراسان رضوی وجود دارد. اگر آن‌ها بخواهند می‌توانند کشاورزی را مکانیزه کنند و تولید در واحد سطح را افزایش دهند و می‌توانند دانش روز را به کشاورزی اضافه کنند. به این ترتیب به‌عنوان یک الگوی خوب در سطح کشور باشند».

سدهاي افغانستان عامل فرونشست خراسان
دركنار عوامل داخلي فرونشست در استان خراسان رضوي، نبايد از عوامل خارجي اين مساله نيز غافل شد. سدهايي كه در سايه سكوت و البته ديپلماسي ضعيف ايران در كشور دوست و همسايه، افغانستان ساخته شده‌اند. سدهايي كه پس از احداث آن‌ها حقابه ايران از رودخانه‌هاي هريرود و هامون قطع شد و پيامد آن خشكسالي در منطقه شرقي ايران بود.

اما پروژه‌ مخربي كه اين روزها در سايه سكوت و بي‌تفاوتي مسئولان درحال اجراست و در صورت پيگيري ايران، امكان بازنگري در آن وجود دارد، سد «سلما» روي هریرود افغانستان است. اين سد با اعتباري بيش از 200 ميليون دلار با همکاری هند‌ در بالادست هریرود در حال ساخت است. اما چرا احداث چنين سدي براي ايران مخرب است؟ بخش بزرگي از آب ايران در شرق كشور به‌ويژه خراسان رضوي از هريرود تامين مي‌شود. در صورت بهره‌برداری از این سد ۷۳ درصد حقابه ايران از اين رودخانه كاهش مي‌يابد و شاهد بحران آبي در منطقه شرق كشور كه درحال حاضر با خشكسالي دست و پنجه نرم مي‌كند، خواهيم بود.

علاوه‌بر ايران دولت تركمنستان نيز با اجراي اين پروژه به‌شدت مخالف است. سدسازي افغانستان داستان تازه‌اي براي ايرانيان نيست. تمامي اين پروژه‌هاي سدسازي درحالي اجرا مي‌شود كه افغانستان و ایران در سال ۱۹۵۰ کمیسیونی مشترک‌ برای مدیریت منابع آبی مشترک تاسیس کردند و در سال ۱۹۷۳، توافق شد که ایران میزان مشخصی آب دریافت کند. اما پس از اين سدسازي‌ها دولت افغانستان نسبت به تعهدات خود در قبال حقابه ايران بي‌تفاوت شد.