دیدارنیوز-مسعود پیوسته: سایه نفت بر کودتا، عنوان نشستی بود که به همت انتشارات وزارت نفت و همکاری انجمن علمی مطالعات صلح ایران؛ و با حضور سخنرانان، مجتبی مقصودی، استاد دانشگاه و از پایه گذاران انجمن علمی مطالعات صلح ایران، امیرهوشنگ میرکوشش، استاد روابط بین الملل و عضو انجمن صلح، محمد نژادایران، دانش آموخته‌ی علوم سیاسی، روژان حسام قاضی، استاد علوم سیاسی و ساجده سلیمی، رسانه نگار و پژوهشگر فرهنگی، عصر یکشنبه ۲۶ امرداد در محل کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، با اجرا و مدیریت رضا وثوقی از اهالی انتشارات نفت برگزارشد.
نشستی که به بازخوانی و تحلیل تأثیرات کودتای ۲۸ مرداد بر جامعه و اقتصاد ایران؛ و همچنین به کتابشناسی کودتا می‌پرداخت.
مجتبی مقصودی، به عنوان اولین سخنران، قبل از شروع بحث مورد نظر، مقدمتا به اهمیت نشست‌هایی این چنین پرداخت و به اهالی اندیشه و نظر که برای خود، خانه‌ای داشتند و این جنس مباحث در آنجا قابل طرح بود.
مراد و منظور مقصودی، «خانه اندیشمندان علوم انسانی» بود که در ماه جاری، از ادامه‌ی فعالیت‌ها باز ماند و عملا از سوی شهرداری تهران، به تعطیلی و لغو فعالیت هایش کشیده شد.
مقصودی در این باره گفت: «ابراز تأسف دارم برای بسته شدن خانه اندیشمندان. به هرحال، ما هم از اهالی‌ی همین شهریم و شهروندانِ اینجا، خانه اندیشمندان، پاتوقی بود که در طی این چهارده سال فعالیت، اندیشمندان و نخبگان اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در این خانه، گرد هم جمع می‌شدند و با یکدیگر ملاقات می‌کردند. ما سعی کردیم همواره چراغ اینجا را روشن نگه داریم. در این چهارده سال فعالیت خانه اندیشمندان، ما در انجمن مطالعات صلح، بدون اغراق می‌گویم، چند صد نشست، همایش، کارگاه آموزشی، جلسات نقد و بررسی موضوعات متنوع معطوف به صلح در همین مکان (خانه اندیشمندان) داشتیم که دیگر نداریم.
امیدواریم جناب رئیس جمهور، آقای پزشکیان که پیگیر سیاست وفاق اجتماعی‌اند، به فکر این موضوع هم باشند و در چارچوب سیاست‌های دولت، این خانه، به اهالی اش برگردد. الان ما این هفته‌ها عملا برای نشست‌های مان داریم تهران گردی می‌کنیم. حالا بیرون از خانه اندیشمندان، برای نشست‌های مان باید نامه نگاری کنیم، با حراست هماهنگ کنیم و این جنس کار‌ها که کمی سخت می‌شود در حالی که ما در خانه اندیشمندان، چنین مشکلاتی نداشتیم. حالا در ادامه‌ی تهران گردی مان، امروز در دانشگاه تهران در خدمت شماییم. می‌خواهم بگویم در فضا و محوطه‌ی دو سه هزارمتری؛ و چهار تا سالنِ خانه اندیشمندان، چه کار می‌شود کرد که مسئولین مربوطه نگران‌اند و بالاخره تعطیل شد و اندیشمندان، بی خانه و پاتوق. در حالی که همه نیرو‌ها و گروه‌های اجتماعی برای خود، فضا و خانه‌ای دارند.»
در این نشست، این استاد دانشگاه، رخداد ۲۸ مرداد را یک بزنگاه تاریخی دانست و گفت: «۲۸ مرداد، یک لحظه‌ی تاریخی است در کل حیات ملی مان. هفتاد و دو سال از واقعه‌ی ۲۸ مرداد می‌گذرد و ما هم چنان تحت تأثیر این رخدادیم. به عنوان مثال، همین نشست مان که در این زلِ گرمای مرداد ماه، داریم درباره اش صحبت می‌کنیم.
اول باید برایش محور مختصات تعریف کنیم. مثل یک سری بسترها، عوامل و زمینه‌های قبل از کودتا هست، که سیر رخداد‌ها چه بود که منجر به کودتای ۲۸ مرداد شد؟ از شهریور ۱۳۲۰ و جلوتر از آن قرارداد دارسی و قرارداد ۱۹۳۳، دهه‌ی بیستی که فضای نسبتا آزاد سیاسی داشت تا اواخر این دهه. می‌توانیم مجموعه‌ای از عوامل و زمینه‌ها را شناسایی کنیم تا به واقعه ۲۸ مرداد برسیم. این بسترها، بستر‌های اقتصادی و اجتماعی و سیاسی هست، نقش بیگانگان هست، همه‌ی اینها دست به دست هم می‌دهند و سبب ساز رخداد ۲۸ مرداد می‌شوند. ما از اواخر سال ۱۳۲۹، طرح ملی شدن صنعت نفت را داریم و طرحی که فراکسیون مجلس تصویب می‌کند تا می‌رسیم به راه اندازی جنبش ملی و نهایتا به کودتای ۲۸ مرداد. در باره کودتای ۲۸ مرداد هم کتاب‌های زیادی نوشته شده و ما لیست بلندبالایی از نویسنده‌هایی داریم که در این باره نوشته‌اند. مثل مارک گازیوروسکی و سرهنگ غلامرضا نجاتی و ... یعنی هرکس در حوزه نفت در ایران قلم زد، وارد بحث ۲۸ مرداد هم شده. اما وقتی به پیامد‌های کودتا در کوتاه مدت و میان مدت و درازمدت نگاه می‌کنیم، در کوتاه مدت، حکومت نظامی‌ی پس از کودتا را می‌بینیم و دستگیری‌ی فعالان ملی و اعضاء حزب توده را. فضای سیاسی بسته می‌شود. در میان مدت، آن بحث کنسرسیوم هست. ورودمان به پیمان‌های سنتو و بغداد هست. من اینجا می‌خواهم به طور خاص به پیامد‌های کودتا در درازمدت بپردازم. یعنی پیامدی که بعد از ۷۲ سال از سپری شدن رخداد کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ همچنان گریبانگیر ماست. بگذارید همین جا بگویم که سیاستمداران، اغلب، شطرنج بازان بدی‌اند.
سیاستمداران، معمولا در ابتدای امر، ممکن است بتوانند موج سواری کنند، اما چه بسا در مواجهه با موج‌های سهمگین جامعه، این سیاستمداران به صخره‌ها و تخته سنگ‌های رو‌به‌رو کوبیده شوند. ما روایت‌های مختلف؛ و حتی مناقشات مختلف بر سر کودتای ۲۸ مرداد داریم. نگاه‌های متنوعی که برخی آن واقعه را کودتا می‌دانند و برخی نیز اساسا کودتا نمی‌دانند. چیزی را که می‌خواهم بگویم این است که سیاستمداران، گاهی اسیر موج‌هایی می‌شوند که خودشان ایجاد کرده‌اند. یعنی از یک جایی دیگر نمی‌توانند موج را مهار کنند و موج‌های بزرگترِ جامعه، آنان را به تخته سنگ‌ها می‌کوبد.
بعد از کودتا، فضا رادیکالیزه می‌شود. اگرچه قدرت سیاسی در دست شاه است، ولی قدرت اجتماعی و فرهنگی در دست نیرو‌های چپ است. این جنس روایت، تا سال ۵۷ ادامه دارد. نیرو‌هایی که خواستار تغییرات رادیکال در جامعه‌اند. حالا در بین این نیرو‌های چپ، حزب توده برجستگی‌ی بیشتری دارد. از همان دهه بیست، بخش زیادی از جامعه‌ی روشنفکری ما تحت تأثیر ادبیات چپ، از جمله به مفهوم مارکسیستی آن، حزب توده به عنوان بزرگترین تشکل سیاسی است. بخش زیادی از تولید ادبیات، توسط همین چپ‌ها انجام می‌شود. از همان چپ‌های قدیم. فضای چپ چی هست؟ فضای عدالت خواهانه‌ای که خواستار توزیع برابرِ منابع است. با نظام سلطنتی سر عناد دارد و خواستار واژگونی‌ی آن است و در پی یک نظام عادلانه، البته با یک نگاه اتوپیایی. این نوع ادبیات که از شهریور ۱۳۲۰ شروع شده بود، با یک نوع ادبیات تند و رادیکال مواجهیم که دامنه اش تا روز کودتای ۲۸ مرداد هم کشیده شد. یک ادبیات آنتاگونیستی، ادبیات سازش ناپذیر و جنگنده. مبارزه‌ی آشتی ناپذیر با نظام امپریالیستی و نظام سلطه و نوکر‌های امپریالیستی. با این شعار که، راه رهایی، جنگ مسلحانه است. این برتری گفتمان چپ در ایران، در آن جامعه در دوره پهلوی دوم، این چرخه، پس از کودتای ۲۸ مرداد، بازتولید می‌شود. آهسته آهسته از دهه چهل، نیرو‌های مذهبی هم به همین نوع ادبیات تند و رادیکال می‌پیوندند. این گفتمان، هویت سیاسی هم شد. نیرو‌ها در ضدیت با نظام سلطه و امریکا و سگ‌های زنجیری و اینها در این گفتمان تعریف می‌شد. امروزه پس از ۷۲ سال از آن آسیب و از آن تروما و آن آزردگی، روح جمعی، هنوز تحت تأثیر رخداد ۲۸ مرداد است. نخبگان آن موقع به انواع و صور مختلف، همان ادبیات سیاسی دهه بیست را بازتولید کردند. در نظام جمهوری اسلامی هم به شیوه‌های مختلف در ادبیات و نظام آموزشی و کتب درسی از ابتدایی تا دبیرستان و دانشگاه و رسانه‌های رسمی در همایش‌ها و آیین‌ها و مناسبت‌ها و ۱۶ آذر و ۱۳ آبان و ... همین رویکرد ضد استکباری بازتولید شد. در این راستا، فرهنگ اسلامی شیعی هم کمک کرد به بازتولید همان گفتمان ضد امپریالیستی. چون فرهنگ اسلامی شیعی هم، درواقع بحث مظلومیت، بحث عدالت گستری، انتقام از ظالم در دستور کارشان است. کوتاه اینکه، فرهنگ سیاسی‌ی پس از کودتا، فرهنگ شورشی گری و ترور و ... است. اینجا بخشی از ادبیات، مغفول باقی ماند. ببینید، سیاست دو چهره دارد. یک چهره اش، مذاکره و معامله است؛ و چهره‌ی دیگرش، جنگ و خشونت و ... ما فقط بخش دوم را از پس از کودتای ۲۸ مرداد برجسته سازی کرده‌ایم؛ و این جریان، هفتاد و دو سال است که بر روح جمعی جامعه سیاسی ایران، همچنان سیطره دارد و حکمفرماست. در صحبت هایم اشاره کرده بودم به لیست بلندبالایی از نویسندگان که ادبیات شان، ادبیات شورشی و انتقام و ناکامی و ... بوده. از شریعتی گرفته تا جلال آل احمد؛ تا غلامحسین ساعدی، احمد محمود، بزرگ علوی، هوشنگ گلشیری، هوشنگ وزیری، صمد بهرنگی، بهرام صادقی، مهدی اخوان ثالث، فریدون مشیری، هوشنگ ابتهاج، محمود به آذین، محمدعلی سپانلو، سیمین بهبهانی، اتفاقی در ۲۸ مرداد ۳۲ رخ داده و جامعه سیاسی، جامعه روشنفکری و نخبگی، همان ادبیات دهه بیست را دوباره بازتولیدش کرد. پس از انقلاب ۵۷ هم به صورت رسمی، همان ادبیات، بازتولید شد و امروزه در گفتمان موجود، این نوع ادبیات و فرهنگ، وجه غالب درآمده است. یعنی هنوز به فرهنگ و ادبیات خشونت پرهیز نرسیده‌ایم و واردش نشده‌ایم.»
در ادامه‌ی نشست «سایه نفت در کودتا»، امیر هوشنگ میرکوشش، کارشناس روابط بین الملل، به مرور کیفی قدرت‌های نفتی منطقه خاورمیانه و تحولات مربوطه در قرن بیستم پرداخت و وارد بحث چرخه قدرت و ژئوپلیتیک انرژی در قرن بیست و یکم شد. به موارد ژئوپلیتیک انرژی، از جمله به تغییرات اقلیمی و به فشار بین المللی برای کاهش فشار کربن؛ و توسعه‌ی فناوری‌های نوین انرژی، به واقع به «گذار انرژی» اشاره کرد و از نظریه‌ی سیکل یا چرخه قدرت چارلز دوران گفت. در این چرخه‌های قدرت، از صعود تدریجی تا اوج؛ و نهایتا افول قدرت‌ها گفت و سناریو‌هایی که در این نظریه‌ی چرخه قدرت مطرح است.
چرخه‌ی قدرتی که کشور‌ها تا سال ۲۰۳۵ باید خود را با استاندارد‌های شرایط نوین انرژی هماهنگ کنند، و گرنه از میدان رقابت باز می‌مانند.
روژان حسام قاضی، پژوهشگر سیاسی، در نگاه به رخداد ۲۸ مرداد ۳۲ به دو گونه‌ی روشنفکری در ایران اشاره کرد.
دو نگاه و دو برداشتِ متفاوتِ یرواند آبراهامیان و همایون کاتوزیان از رخداد ۲۸ مرداد ۱۳۳۲.
حسام قاضی در نطقش به تفصیل، به تبیین این دو گونه‌ی روشنفکری در نگاه به کودتای ۲۸ مرداد پرداخت.
محمد نژادایران، پژوهشگر علوم سیاسی، سخنران بعدی بود که در پژوهش اخیرش، بازتاب رفتار‌ها و پندار‌های سیاسی را این سال‌ها فراتر از عالم تلخ و شیرین محسوسات و واقع، در عالم مجاز و فضای مجازی، بخصوص در دنیای شلوغ و پرسروصدای اینستاگرام دید و فقط روایت‌هایی متنوع در حوزه سیاست ندید، بلکه دقیقا شاهد «جنگ روایت ها» در اینستاگرام بود. سپس به تشریح ریشه یابی انواع روایت‌های سیاسی و انگیزه‌های روایتگران؛ و قدرت پنهان و سرپوشیده‌ی روایت‌ها پرداخت.
ساجده سلیمی، خبرنگار حوزه کتاب و فرهنگ و از همکاران انتشارات نفت نیز در این نشست، به کتاب شناسی کودتا پرداخت و گفت: «آثار فراوانی درباره کودتای ۲۸ مرداد نوشته شده که از بین شان، چند نمونه را نام می‌برم. کتاب خواب آشفته نفت که آقای محمدعلی موحد (مورخ و حقوقدان) نوشته‌اند. همین طور کتاب پشت پرده‌ی کودتا اثر علی رهنما (نوه زین العابدین رهنما از سیاستمداران دوران قاجار و پهلوی) و کتاب مصدق در محکمه نظامی، اثر جلیل بزرگمهر (وکیل تسخیری محمد مصدق) و کتاب‌های تأملی در نگرش سیاسی مصدق، بحران دمکراسی در ایران و حاکمیت ملی و دشمنان آن، از آثار فخرالدین عظیمی‌اند. جناب عظیمی استاد دانشگاه در امریکا هستند. همین طور کتاب کودتا اثر یرواند آبراهامیان است که اینجا استادان در باره اش صحبت کردند. آبراهامیان اثر دیگری هم به نام بحران نفت در ایران دارند که محمد ابراهیم فتاحی ترجمه اش کرده.»
وی از نویسندگان غیر ایرانی که در باره‌ی کودتای ۲۸ مرداد کتاب نوشته‌اند، نام‌های شان را به همراه آثارشان ذکر کرد و گفت: «کتاب کودتا، اثر کرمیت روزولت (نوه تئودور روزولت) که در واقع خاطره نویسی کرده از روز‌های مواجهه اش در جریان کودتای ۲۸ مرداد و نقش خودش را در این اثر پررنگ جلوه داده و جانبدارانه نوشته شده و نمی‌شود گفت در باره کودتا کتاب خیلی معتبری است. همین طور کتاب‌های مارک گازیوروسکی که استادان در این جلسه اشاره کردند. کتاب کودتای ایرانی از آثار ایشان است؛ و کتاب همه مردان شاه که نویسنده اش خبرنگار امریکایی استیون کینزر است. البته که هنوز یکسری اسناد و مدارک با موضوع کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ از سوی انگلیس، امریکا و روسیه منتشر نشده، چنانچه منتشر شود، قطعا منتج به یک سری تحقیقات جدید و بالاخره کتاب خواهدشد و حتما انتشارات نفت هم آنها را منتشر خواهدکرد.»
