علی ربیعی، دستیار اجتماعی رئیس جمهور به مناسبت «روز تشکل‌ها و مشارکت‌های اجتماعی» می‌گوید که نگاه امنیتی به تشکل‌ها باید به نگاه ظرفیتی تغییر کند.
دیدارنیوز: ربیعی تأکید می‌کند که پویایی هر جامعه به گسترش نهاد‌های مدنی وابسته است و سیاست‌های کنونی کشور در این زمینه، به جای حمایت، بیشتر کنترلی بوده‌اند. او معتقد است که باید نگاه امنیتی به تشکل‌ها به نگاه ظرفیتی تغییر یابد. ربیعی با اشاره به عملکرد تشکل‌ها در جنگ ۱۲ روزه، آنها را پناهگاه‌های اجتماعی می‌داند و باور دارد که توسعه اجتماعی مقدم بر توسعه سیاسی و اقتصادی است. او همچنین مشارکت اجتماعی را فراتر از کمک مالی می‌داند و آن را برای نشاط جامعه ضروری می‌شمارد.
۲۲ مرداد که «روز تشکل‌ها و مشارکت‌های اجتماعی» نامگذاری شده است، بهانه‌ای برای نگاه به سیاست‌های حاکمیتی به مقوله سازمان‌ها و نهاد‌های اجتماعی است. در حالی که نهاد‌های مدنی برای هر جامعه یک پتانسیل بالا به شمار می‌روند، در کشور ما معمولا به دیده تردید و و توام با نگاه امنیتی نگریسته شده‌اند.
ربیعی تایید می‌کند که سیاست‌های موجود در این زمینه بیشتر با هدف کنترل نهاد‌های مدنی بوده‌اند و معتقد است که نگاه امنیتی باید جای خود را به نگاه ظرفیتی بدهد.
او مثال این موضوع را جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل می‌داند که در نبود پناهگاه‌های فیزیکی، تشکل‌های مدنی در نقش پناهگاه‌های اجتماعی عمل می‌کردند.
مشروح گفتگوی خبرآنلاین با دستیار اجتماعی رئیس جمهور را در ادامه بخوانید؛
* آقای ربیعی! چهارشنبه روز تشکل‌ها و مشارکت‌های اجتماعی بود. این مناسبت در شرایط امروز ایران چه جایگاه و اهمیتی دارد؟
برای جامعه ایران امروز هم موضوع تشکل‌ها و هم موضوع مشارکت‌های اجتماعی در این دوره تاریخی بسیار پر اهمیت و تاثیرگذار در روند‌های ایران امروز است.
هیچ جامعه‌ای بدون میانجی‌های اجتماعی پایدار و باثبات نخواهد بود. نشاط و پویایی هر جامعه در گرو فراوانی و تنوع تشکل‌های اجتماعی است؛ از اتحادیه‌ها و سندیکا‌ها گرفته تا تشکل‌های کارگری و کارفرمایی، نهاد‌های صنفی، خیریه‌ها و سایر نهاد‌های مدنی، اعم از نهاد‌های مطالبه‌گر یا آنهایی که در حوزه خدمات انسانی و اجتماعی فعالیت می‌کنند.
ظرفیت‌های مدنی، فرهنگی و تمدنی ایران، سابقه‌ای طولانی در تجربه تشکل‌های مدنی دارد. در قالب‌های گوناگون، فعالیت‌های خیر جمعی و اقدامات مدنی همواره بخشی از حیات اجتماعی ایران بوده است. در دوران مدرن نیز سازمان‌های مردم‌نهاد با قالب‌ها و کارکرد‌های متنوع در ایران فعالیت داشته‌اند. بی‌تردید، یکی از مسیر‌های پویایی کشور، گسترش نهاد‌های مدنی و تمرین حرکت اجتماعی در دل این نهادهاست. بنابراین، امروز ما نیاز به سیاست‌هایی داریم که معطوف به گسترش نهاد‌های مدنی باشند.
سیاست‌ها در قبال نهاد‌های مدنی تبعی بوده، نه تقویتی
* سیاست‌هایی که در زمینه گسترش نهاد‌های مدنی بوده را چطور ارزیابی می‌کنید؟
ما سیاست‌های مناسبی برای گسترش نهاد‌های مدنی نداشته‌ایم و در این زمینه، خود جامعه و مردم به سمت تشکیل تشکل‌ها حرکت کرده‌اند. ما نوعی سیاست تبعی یا پیروی برای کنترل نهاد‌های مدنی داشته‌ایم.
دقت کنید که به جای داشتن سیاست تقویت و گسترش نهاد‌های مدنی، چون نیازی وجود داشته و جامعه خود به سمت تشکل رفته است، ما به سمت سیاست‌های کنترلی حرکت کرده‌ایم.
البته در سال ۱۳۹۵ تلاش شد با یک آیین‌نامه، نگاه امنیتی و کنترلی به تشکل‌های مدنی به سمت نگاه تقویتی تغییر یابد، اما متأسفانه در دوره‌های تاریخی مختلف دولت‌ها، باز هم به نوعی شاهد عقبگرد در مواجهه با تشکل‌های مدنی بوده‌ایم.
نگاه امنیتی به تشکل‌ها باید به نگاه ظرفیتی تغییر کند
* چاره را در کجا می‌دانید؟
من اولین اتفاق مهم در این حوزه را تغییر نگاه از رویکرد امنیتی به رویکرد ظرفیتی می‌دانم.
به‌تجربه دریافته‌ام که وقتی در جامعه از تشکل سخن می‌گوییم، سیاست‌گذار یا به یاد آسیب اجتماعی می‌افتد یا به یاد نهادی مدنی که باید کنترل شود؛ کمتر به ظرفیت اجتماعی توجه می‌کنیم که می‌تواند در زمانی که از سه ضلع «بازار»، «دولت» و «جامعه»، اضلاع «بازار» و «دولت» دچار نقصان می‌شوند، وارد عمل شود.
منظور از جامعه هم همان نهاد‌های اجتماعی است؛ این همان ضلعی است که باید به کمک بیاید و تقویت شود، اما کمتر به مثابه یک ظرفیت به آن نگاه کرده‌ایم.
در جنگ ۱۲ روزه، پناهگاه فیزیکی نبود، اما تشکل‌ها پناهگاه اجتماعی شدند
ما در دفاع میهنی ۱۲ روزه، وجوه تازه‌ای از جنبش خیر جمعی را مشاهده کردیم. نهاد‌های مدنی، به‌ویژه در شهر‌هایی که بیشتر در معرض حمله رژیم متجاوز اسرائیل بودند، چنان فعالیت کردند که به پناهگاه و مددکار مردم بدل شدند. یعنی با وجود آنکه پدافند ما پناهگاهی فیزیکی برای مردم فراهم نکرده بود، نظام اجتماعی ما پناهگاه اجتماعی و مردمی ایجاد کرد؛ بنابراین امروز همه ما موظفیم چند وظیفه را دنبال کنیم. دولت، مسئولیت تقویت تشکل‌های مدنی را بر عهده دارد. رئیس‌جمهور نیز در این زمینه دستور داده و حتی دستیاری اجتماعی فعالیت‌هایی را آغاز کرده است. به این ترتیب، موضوع تشکل‌ها و تقویت نهاد‌های مدنی در دستور کار کمیسیون اجتماعی و فرهنگی دولت قرار گرفته است.
از سوی دیگر، خود جامعه باید بیش از گذشته به این باور برسد و تمرین گسترش این اندیشه را داشته باشد که راه‌حل مشکلات، در شکل‌گیری تشکل‌ها و حضور در نهاد‌های مدنی قرار دارد؛ نهاد‌هایی که می‌توانند هم به عنوان میانجی‌های اجتماعی، مطالبه‌گری کنند و هم جامعه را به سمت حرکت مثبت سوق دهند و حتی هم‌افزایی میان جامعه و دولت را سامان دهند.
* و، اما مشارکت‌های اجتماعی ...
در مورد مشارکت‌های اجتماعی، معتقدم که این مشارکت‌ها انواع گوناگونی دارند. ما معمولاً مشارکت اجتماعی را به پول، کمک مالی و مادی خلاصه می‌کنیم، در حالی که هر فرد می‌تواند نقطه اتکایی برای دیگری باشد؛ می‌تواند یک تعاون‌گر اجتماعی، مددکار اجتماعی یا معاضدت‌گر اجتماعی شود. حتی یک لبخند در جامعه یا گرفتن دست فردی که می‌خواهد از خیابان عبور کند، در حوزه مشارکت اجتماعی قرار می‌گیرد.
توسعه اجتماعی مقدم بر توسعه سیاسی و اقتصادی
یک نزاع نظری وجود دارد که آیا توسعه سیاسی مقدم بر توسعه اقتصادی است یا برعکس. من، بدون آنکه ضرورت هر دو را انکار کنم، بر این باورم که توسعه اجتماعی مقدم بر توسعه سیاسی و اقتصادی است. اگر جامعه با درکی درست از اجتماع، نفع جمعی و خیر جمعی، حرکتی همراهانه نداشته باشد، برنامه توسعه نیز با شکست روبه‌رو خواهد شد.
بنابراین، ایجاد ظرفیت برای افزایش مشارکت‌های اجتماعی، یکی از موضوعاتی است که هم از سوی سیاست‌گذاران، هم از سوی نهاد‌های مدنی و هم از سوی آحاد جامعه، امکان تحقق دارد. جامعه برای پویایی و نشاط اجتماعی به این ظرفیت نیازمند است؛ به‌ویژه در شرایطی که سال‌ها با تحریم زندگی کرده و همواره با سایه تهدید جنگ به اشکال مختلف مواجه بوده است.
در چنین شرایطی، مشارکت‌های اجتماعی چند ویژگی مهم دارند: نخست، می‌توانند حال افراد جامعه را بهبود بخشند؛ به این معنا که فردی که خود درگیر فعالیت اجتماعی می‌شود، احساس بهتری پیدا می‌کند. دوم، این مشارکت‌ها می‌توانند حال و شرایط افرادی را که نیازمند هستند نیز بهبود دهند. به بیان دیگر، جامعه‌ای سرزنده و پویا بر پایه مشارکت همگانی شکل می‌گیرد؛ جامعه‌ای که در آن، همه ما به‌نوعی در فعالیت‌های اجتماعی حضور و نقش مؤثر داشته باشیم.
