حسین بدری‌پور، کارشناس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در مقاله‌ای امکان تحقق طرح کاشت یک میلیارد درخت را مورد بررسی قرار داده است.
دیدارنیوز ـ حسین بدری‌پور*: از زمان برگزاری کنفرانس انسان و محیط زیست در سال ۱۹۷۲ (۱۳۵۱ شمسی) که سنگ بنای توجه جامعه بین‌الملل به محیط زیست جلب شده است تا کنون بیش از ۵ دهه سپری شده است و در این اثنی، معاهدات منطقه‌ای و بین‌المللی زیادی برای حفظ محیط زیست و پیشگیری از تخریب آن شکل گرفته است، اما هرگز تا این زمان درخت و درختکاری مورد توجه مقامات عالی‌رتبه و مسئولین کشورها نبوده است. در سال‌های اخیر، کشور‌های مختلف اقدام به راه‌اندازی کارزار‌هایی برای کاشت نهال در سطح کشور خود و یا منطقه‌شان نموده‌اند و رکورد‌هایی را هم ثبت نموده‌اند. در سال جاری، ایده کاشت یک میلیارد درخت توسط رئیس جمهور مطرح شده و مدتی است که سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور به عنوان مسئول مستقیم اجرای این طرح، یک مجری ملی منصوب و جلسات مختلفی در داخل و بیرون از مجموعه خود برگزار می‌کند و کمیته‌هایی از جمله کمیته علمی شکل گرفته است. در این مقاله، تلاش می‌شود ضمن ارائه برخی از ابتکارات بین‌المللی و رکوردها، چارچوبی عملیاتی برای تحقق این ایده در سطح کشور ارائه شود که کل زنجیره تولید نهال تا کاشت و نگهداری را با نگاه مشارکت کلیه دست‌اندرکاران پوشش دهد.
مقدمه
بی شک برگزاری نشست سران زمین در سال ۱۹۹۲ در ریودوژانیرو-برزیل و تدوین دستور کار ۲۱، نقطه عطفی در توجه جامعه جهانی به مسایل محیط زیست بود که سه معاهده بین‌المللی تنوع زیستی، مقابله با بیابان‌زایی و تغییر اقلیم و زیربنای گفتگوهای بین‌المللی در زمینه جنگل شکل گرفتند. با توجه به اهمیت جنگل‌ها و نقش بی بدیل آن‌ها در حفاظت محیط زیست، مجمع عمومی ملل متحد سال ۲۰۱۱ را به عنوان سال بین‌المللی جنگل‌ها نامگذاری نمود که متعاقباً روز ۲۱ مارس (اول فروردین) نیز به عنوان روز بین‌المللی جنگل در تقویم‌ها ثبت شد و هر ساله شاهد پاسداشت این روز در اقصی نقاط جهان هستیم. در کنار جنگل‌زدایی و تخریب جنگل، کشور‌های مختلف اقداماتی برای جنگلکاری و توسعه جنگل در دست انجام دارند که در بازه‌های زمانی مشخص هم گزارشات این اقدامات توسط سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد (فائو) منتشر می‌شود. در کشور ما هم به مانند سایر کشورها، عملیات جنگلکاری و توسعه جنگل به صورت معمول، هر ساله انجام می‌شود و روز اول هفته منابع طبیعی، به نام "روز درختکاری" اختصاص یافته است و جدای از آن ابتکاراتی نظیر جنگلانه نیز توسط کنشگران و فعالین محیط زیست، انجام شده است.
چندی است که ایده کاشت یک میلیارد درخت توسط رئیس جمهور مطرح شده است و سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور به عنوان متولی امر، اقداماتی برای تحقق این ایده انجام داده است و با پشتیانی وزیر جهادکشاورزی کمیته‌هایی از جمله کمیته علمی برای پشتیانی علمی-فنی از اجرای این طرح شکل گرفته است. دبیری کمیته فوق به موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور محول شده است و پژوهشگران، اساتید و متخصصان در این کمیته حضور خواهند داشت.
از زمان طرح این ایده تاکنون، نقد‌ها و انتقاداتی مطرح می‌باشد که لازم است به آن‌ها یک به یک پاسخ داده شود. بی گمان تجربه مطرح شدن کاشت چهارده میلیون نهال به نیت چهارده معصوم (ع) طی یک ماه در سال ۱۳۹۸ و انتقاداتی که به آن وارد شد، در شکل گیری این مباحثات بی‌تاثیر نبوده است.
مواد و روش‌ها
این مقاله مبتنی بر مطالعات اسنادی تهیه شده است که نگارنده برای تهیه آن با مراجعه به سایت‌های مجامع بین‌المللی مانند سایت رکورد‌های جهانی گینس، سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی (UNCCD)، سایت کاشت یک تریلیارد درخت، مجمع جهانی اقتصاد، از اطلاعات آن‌ها استفاده نموده است.
نتایج؛ مرور برخی رکوردها و ابتکارات
چالش بُن در سال ۲۰۱۱ با ابتکار دولت آلمان و اتحادیه بین‌المللی حفظ طبیعت شکل گرفت. در قالب این ابتکار، از جامعه جهانی خواسته شد تا اقدامات جنگلکاری خود را تقویت نمایند. هدف اولیه، رسیدن به میزان ۱۵۰ میلیون هکتار جنگلکاری تا سال ۲۰۲۰ و رسیدن به ۳۵۰ میلیون هکتار جنگلکاری تا سال ۲۰۳۰ بوده است. کشور‌های الجزایر، فرانسه، ایران، لبنان، مراکش، پرتقال، اسپانیا، تونس و ترکیه که تحت چتر سیلوامدیترانه در دسته‌بندی‌های فائو طبقه‌بندی شده‌اند، در ماه مارس سال ۲۰۱۷، در نشست آغادیر بر تعهد آغادیر صحه گذارده و متعهد به تقویت اقدامات جنگلکاری در حمایت از چالش بُن و هدف شماره ۱۵ اهداف توسعه پایدار شدند. اجرای این تعهدات علاوه بر کمک به رسیدن به جهان عاری از تخریب سرزمین کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی (LDN)، در حفظ تنوع‌زیستی منطقه مدیترانه موثر است.
در سال ۲۰۱۷ میلادی، کشور هند با بسیج بیش از یک و نیم میلیون داوطلب، ظرف ۱۲ ساعت بیش از ۶۶ میلیون نهال کاشت. در سال ۲۰۱۷، در اقدامی جمعی با حضور ۵/۱ میلیون نفر در ایالت مدیا پرادش هندوستان، طی ۱۲ ساعت (از ۷ صبح تا ۷ بعد از ظهر) ۶۶ میلیون اصله درخت کاشته شد. رکورد قبلی نیز در اختیار ایالت اوتارپرادش (سال ۲۰۱۶) با ۵۰ میلیون درخت بود.
در سال ۲۰۱۹، در قالب کارزاری با نام میراث سبز که با ابتکار آبی احمد، نخست‌وزیر آن کشور برای جنگل‌کاریِ دوباره راه‌اندازی شد، میلیون‌ها شهروند اتیوپیایی مشارکت نمودند و طی ۱۲ ساعت ۳۵۳ میلیون اصله درخت کاشتند.
اما رکورد کاشت در ساعت هم در ترکیه ثبت شد که بدین قرار است. در قالب کارزار "۱۱ میلیون درخت؛ امروز نهال، فردا اکسیژن" روز دوشنبه یازدهم نوامبر ۲۰۱۹، مراسمی رأس ساعت ۱۱ صبح به‌صورت همزمان در ۸۱ استان آن کشور برگزار شد. رکورد کاشت بیشترین نهال طی یک ساعت با کاشت ۳۰۳ هزار و ۱۵۰ اصله نهال در استان چوروم به وزارت کشاورزی و جنگلداری ترکیه تعلق گرفت. پیشتر رکورد کاشت بیشترین درخت طی یک ساعت، با ۲۳۲ هزار و ۶۴۷ درخت، در اندونزی رقم خورده بود.
در قالب ابتکار یک میلیون درخت کشور قطر، در روز ۹ اکتبر ۲۰۲۱، دولت آن کشور توانست با حضور مردمی از ۶۶ ملیت، رکودی از نظر مشارکت همزمان ملیت‌ها در درختکاری ثبت نماید. هدف ابتکار کاشت همزمان یک میلیون درخت، حفاظت و حفظ محیط زیست برای نسل‌های آینده است.
رکورد کاشت بیشترین درخت توسط یک نفر طی ۲۴ ساعت هم به آقای آنتوآن موسس کانادایی تعلق دارد که وی ۲۳۰۶۰ درخت را در روز ۱۷ ژوئیه ۲۰۲۱ در آلبرتا کانادا کاشت. لازم به ذکر است که وی شش سال است که مشغول کاشت درخت است.
در سال ۲۰۱۵، دولت اوتارپرداش در قالب ابتکار پاک‌سازی، سبزسازی با کمک هزاران نفر، از ساعت ۸:۳۰ صبح تا ۴:۳۰ بعد از ظهر به وقت محلی، با توزیع ۱۰۵۳۱۰۸ نهال به ده نقطه در سراسر اوتار پرادش هند، به رکورد بیشترین توزیع نهال دست یافت.
رکورد کاشت بیشترین درخت حرّا ظرف یک ساعت هم توسط مردم سن رافائل کشور فیلیپین در قالب جنبش ال ورد در تاریخ ۸ مارس ۲۰۱۲ با کاشت ۱۰۰۹۰۲۹ نهال ثبت شد.
دولت ترکیه در خلال سال‌های ۲۰۱۲-۲۰۰۸ اقدام به کاشت ۴/۲ میلیارد نهال نمود که این رقم ۴۰۰ میلیون بیش از هدف تعیین شده بود.
دولت عربستان در قالب ابتکار عربستان سعودی و خاورمیانه قصد دارد ده میلیارد درخت در پهنه جغرافیایی کشورش و چهل میلیارد درخت در منطقه خاورمیانه غرس نماید. بر اساس اطلاعات منتشره روی تارنمای رسمی ابتکار فوق در سال ۲۰۲۲، در ۶۲ سایت عملیاتی، ۱۸ میلیون درخت غرس و ۶۰ هزار هکتار از اراضی تخریب‌شده احیاء شد و ۲۵۰ هزار بوته در نهالستان‌های ال‌اولا تولید شد. لازم به ذکر است در سال ۲۰۲۲، مطالعات کاشت ده میلیارد درخت انجام شد و در سال ۲۰۲۳، کاشت درختان حرّا در بندر جده در دستور کار قرار دارد.
در ژانویه سال ۲۰۲۰، از ابتکار کاشت یک تریلیون درخت در نشست سالانه مجمع جهانی اقتصاد رونمایی شد. هدف از آن، راه‌اندازی جنبشی برای حفظ، احیاء و رشد یک تریلیون درخت تا سال ۲۰۳۰ می‌باشد. در واقع، این ابتکار بخشی از تلاش‌های مجمع جهانی اقتصاد برای تسریع راه حل‌های مبتنی بر طبیعت است و برای حمایت از "دهه سازمان ملل در احیای اکوسیستم" (۲۰۳۰-۲۰۲۱) راه‌اندازی شده است. در تارنمای ابتکار کاشت یک تریلیارد نهال، برخی از کشورها ضمن بیان علت همکاری در تحقق آن ابتکار، تجارب خود را به اشتراک گذاشته‌اند که می‌توان به کشور‌های آمریکا، مکزیک، منطقه آمازون، چین و هندوستان اشاره نمود. در اینجا به اختصار به اهداف اعلامی دو کشور چین و هندوستان پرداخته می‌شود:
*هندوستان متعهد شده است که ۲۶ میلیون هکتار از اراضی جنگلی مخروبه و تخریب شده را احیاء کند و ۵/۲ تا ۳ میلیارد تُن معادل دی اکسید کربن را از طریق پوشش جنگلی و درختی جدید ترسیب کند. برای تحقق این هدف، با تکیه بر کار رهبران جوان جهانی مجمع جهانی اقتصاد، متعهد به تسهیل گفت و گوی چندجانبه در هند برای راه‌اندازی و ترویج نوآوری‌ها و راه حل‌های امیدبخش با مشارکت بخش خصوصی آن کشور می‌باشد.
*چین قصد دارد تا سال ۲۰۳۰، هفتاد میلیارد درخت را به عنوان بخشی از "جنبش جهانی کاشت و حفاظت"، درختکاری کند. در چهاردهمین برنامه پنج ساله کشور چین برای حفاظت و توسعه جنگل‌ها و مراتع صراحتاً قید شده است که تا سال ۲۰۲۵، سی و سه و سه دهم میلیون هکتار از اراضی آن کشور را احیاء نماید که بدین ترتیب میزان پوشش جنگلی‌اش به ۱/۲۴ درصد خواهد رسید.
در سال ۲۰۰۷، ابتکار دیوار بزرگ سبز توسط اتحادیه آفریقا مطرح شد. کشور‌های بورکینافاسو، چاد، جیبوتی، اریتره، اتیوپی، مالی، موریتانی، نیجر، نیجریه، سنگال و سودان، هشت کشور مشارکت کننده در اجرای این طرح هستند و قصد دارند تا هشت هزار کیلومتر درختکاری نموده و بزرگترین سازه زنده در سیاره زمین را ایجاد نمایند. از زمان راه‌اندازی این پروژه در سال ۲۰۰۷، پیشرفت‌های چشمگیری در زمینه احیای اراضی حاصل شده است. در همین ارتباط، برخی کشورها که فعالیت‌های احیایی خوبی را در ابتکار دیوار بزرگ سبز انجام داده‌اند، عبارتند از:
- اتیوپی: تولید ۵ میلیارد و ۵۰۰ میلیون اصله نهال توسط جوامع محلی؛ سنگال: کاشت بیش از ۱۸ میلیون اصله نهال و احیای ۸۰۰۰۰۰ هکتار از اراضی تخریب یافته توسط جوامع محلی؛ نیجریه: تولید و کاشت ۸ میلیون اصله نهال و ایجاد ۱۳۹۶ شغل؛ سودان: احیای ۲۰۰۰ هکتار از اراضی تخریب یافته؛ بورکینافاسو: تولید و کاشت ۱۶ میلیون اصله نهال و بهبود وضعیت معیشت ۵۰۰۰۰ خانوار؛ مالی: تولید و کاشت ۱۳۵۰۰۰ اصله نهال؛ اریتره: تولید و کاشت ۱۲۹ میلیون اصله نهال؛ نیجر: تولید و کاشت ۱۴۶ میلیون اصله نهال.
جدول ۱– سطح عملیات کشورها در قالب ابتکار دیوار بزرگ سبز
مباحث مطرح شده در خصوص اجرای این طرح
رصد صفحات و شبکه‌های مجازی، حاکی از آن است که بیشتر افرادی که در خصوص طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت اظهار نظر می‌نمایند، مخالف اجرای آن هستند و از هم اکنون، طرح را نشدنی می‌دانند. تحلیل محتوای مطالب منتقدین به قرار ذیل است:
- با توجه به تخریب منابع موجود، سازمان منابع طبیعی بهتر است تمام تلاش خود را روی حفظ منابع موجود صرف کند؛ با توجه به میزان آب مورد نیاز هر درخت، نگهداری از یک میلیارد درخت، محال است؛ منابع اعتباری کافی برای اجرای چنین طرحی وجود ندارد؛ امکان تولید این حجم نهال در کشور وجود ندارد.
هر یک از نظرات ارائه شده در جای خود درست است، اما با توجه به تاکیدات دولت باید سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور از این فرصت استفاده نموده و این مهم را با تکیه بر اصول علمی و تجارب داخلی و بین‌المللی پیش ببرد.
راه‌اندازی کمیته علمی برای پشتیبانی علمی-فنی از پروژه، اقدام بسیار مثبتی است که باید متشکل از متخصصان بخش‌های علمی-تحقیقاتی و اجرایی باشد که ضمن برگزاری نشست‌های تخصصی برای بررسی تهدیدات و چالش‌ها، مطالعات میدانی را هدایت و پایش و ارزیابی فعالیت‌ها را هم بر عهده داشته باشد.
اما به باور نگارنده، برای تحقق این طرح باید از مسیر ذیل عبور نمود:
*ارائه طرح فعلی در معرض دید عموم؛
*تدوین طرحی عملی مبتنی بر مطالعات جامع.
این طرح مشتمل بر شناسایی مناطق مستعد کاشت، اعلام گونه‌های مناسب هر منطقه، شناسایی ظرفیت تولید نهال، ارایه نحوه رفع کمبود نهال، زمان و نحوه انتقال نهال به عرصه و کاشت، تامین نیروی کاشت، نحوه مراقبت و نگهداری از نهال‌های کاشته شده.
*بخش اجتماعی طرح که جلب مشارکت مردمی است. اما نه این که در انتهای کار و موقع کاشت و نگهداری به آن توجه شود بلکه از هم‌اینک باید به آن توجه شود و آحاد جامعه را مهیای مشارکت در بخش‌های مختلف این طرح نمود. از نقد طرح و ارائه پیشنهادات تا کاشت و نگهداری، برای تحقق این امر باید ترویج و حمایتگری انجام شود؛
*بخش نهادی با توجه به این که این طرح با مشارکت دست‌اندرکارانی از نهاد‌های دیگر انجام خواهد شد، لذا باید نحوه تعامل مشخص شود.
*این طرح به شدت نیازمند اطلاع‌رسانی است و باید از هم اکنون استراتژی و برنامه اقدام اطلاع‌رسانی تهیه و اجرا شود.
*مستندسازی از الزامات این طرح بزرگ است که از روز اول طرح موضوع تا پایان کار، می‌بایست بصورت روزانه انجام شود.
*شفافیت یکی از اصول حکمرانی است که باید در این طرح هم به شدت مورد توجه قرار گیرد. راه‌اندازی یک سایت اینترنتی با ارائه کلیه اسناد و مدارک و نقشه و موقعیت مکانی مناطق کاشت و هزینه مصروفه که امکان ارزیابی را برای مخاطبین از جمله جامعه مدنی فراهم کند.
*رعایت اصول مدیریت پروژه.
*پایش و ارزیابی مشارکتی به نحوی که آحاد جامعه از جمله کنشگران محیط زیست و مردم محلی، امکان گردآوری داده و ارائه نتایج پایش و ارزیابی را داشته باشند.
همان گونه که احداث یک ساختمان، پروژه است، اجرای کاشت طرح مردمی یک میلیارد درخت هم یک پروژه است که باید اصول مدیریت پروژه بر آن مترتب باشد. در تصویر ۱ چرخه عمر پروژه ترسیم شده است، حال باید بر اساس نوع کار که جنبه فنی-اکولوژیک و اجتماعی دارد، فعالیت‌ها در سه مرحله آغازین، میانی و پایانی توزیع شوند.
بر اساس اطلاعات نگارنده، تاکنون اقداماتی به شرح ذیل انجام شده است:
*کاشت یک میلیارد درخت طی ۴ سال هدف‌گذاری شده است.
*مجری طرح (یک متخصص امور جنگل با تجربه جنگلکاری) منصوب شده است.
*رئیس کمیته ارتباطات و اطلاع‌رسانی طرح منصوب شده است.
*شرح وظایف دبیرخانه طرح تبیین و ابلاغ شده است.
یک طرح کلی که مبیین اهداف تا بُرش استانی کاشت طی سال‌های مختلف و هزینه‌های کاشت و مراقبت و نیز همکاران طرح می‌باشد، تهیه شده است.
*جلساتی مستمر در سطح سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور و بعضاً در سطح وزارت جهادکشاورزی در حال برگزاری است. اما عمده تمرکز بر تولید نهال است و محور اصلی بحث‌ها توان تولید نهال در نهالستان‌های فعلی و نحوه تقویت توان تولید.
بی‌شک، ساده‌ترین بخش اجرایی شدن این طرح، تولید نهال و دشوارترین بخش آن، کاشت و مراقبت است؛ لذا توصیه می‌شود ضمن پرداختن به این بخش، بیشتر تمرکز خود را بر کاشت و مراقبت از نهال‌های غرس شده داشته باشند. این طرح، نام مردمی را با خود یدک می‌کشد لذا باید مردم از روز اول در جریان این طرح قرار گیرند، پیشنهاد می‌شود اطلاع‌رسانی عمومی طرح با انتخاب شعاری مناسب آغاز شود و برنامه ارتباطات و اطلاع‌رسانی طرح متناسب با گروه‌های هدف تدوین و اجرا شود. از هم اکنون برای بسیج منابع از منابع دولتی و بخش‌های غیردولتی، اقدامات مناسب انجام شود و شبکه‌سازی برای کاشت و نگهداری در دستور کار قرار گیرد.
در جدول شماره ۲، زمان‌بندی این فعالیت‌ها طی ۴ سال ارائه شده است.
جدول شماره ۲- زمان‌بندی پیشنهادی برای انجام فعالیت‌های طرح
پیشنهاد می‌شود مجری طرح با انجام بازدید‌های میدانی و یا برگزاری نشست‌های مجازی از تجارب سایر کشورها بهره گیرد تا طرح با کمترین چالش اجرا شود.
*منابع مورد استفاده: سایت‌های اینترنتی
