اگرچه در این متن روی دعا‌های رسیده در گنجینه فرهنگ تشیع متمرکز شده‌ایم، ولی برخی از کارکرد‌ها برای دعا‌های سایر فرهنگ‌ها نیز قابل تصور است.
دیدارنیوز ـ ابوالحسن مظفری*:«دعا» با ما چه می‌کند؟ آیا دعا صرفا برای درخواست حوائج است یا چیزی فراتر از آن دارد؟
اگرچه در این متن روی دعا‌های رسیده در گنجینه فرهنگ تشیع متمرکز شده‌ایم، ولی برخی از کارکرد‌ها برای دعا‌های سایر فرهنگ‌ها نیز قابل تصور است.
اگر دعا را تلاشی در جهت رشد معنوی بدانیم، کارکردی مهم در جهت غنای فکری و عملی دعاکننده خواهد داشت. عمیق‌شدن در محتوای آن چه بر زبان می‌آوریم، اذعان و اعتراف است به «چیزی که هستیم» و تلاشی برای تبدیل شدن به «چیزی که بهتر است باشیم.»
عصاره بسیاری از دعا‌های موجود در فرهنگ شیعه را که ارزیابی کنیم، چندین رویکرد مهم در آنها مشهود خواهد بود:
۱- اعتراف به جایگاه و ربوبیت خالق هستی که همه از اوئیم و به سویش در تکاپو و هروله؛ و همچنین اعتراف به عجز و ناتوانی خود و تمنای وصال به منبع و منشاء خیر و انرژی در عالم هستی.
۲- پذیرش رسولان و امامان دینی و معنوی به عنوان الگو‌هایی انسانی و تمایل به تکرار رفتار و گفتار آن بزرگان. همچنین تکریم آن بزرگان که خودش نوعی قدرشناسی و شکرگذاری است.
۳- تاکید بر صفات پسندیده‌ی مهم و تلاش برای افزایش آن در رفتار و گفتار خود و همچنین تبیین برخی صفات رذیله‌ی مهم و تلاش برای دوری یا کاهش آن.
۴- دانستن آن که چه نوع درخواست‌هایی از اهمیت بالاتری برخوردار است. تمرکز بر این دانستن، خودش نوعی تلاش برای تجلی‌اش در رفتار خودمان است.
۵- یاد گرفتن طرز حرف زدن و درخواست‌کردن از خالق هستی که به مرور، غول تکبر و غرور را در انسان نیز مهار سازد. گفته می‌شود که تکبر و غرور، سرمنشاء بسیاری از مصائب بشر هستند.
۶- در کنار اینها، انسان حوائج و رنج‌های خودش را نیز مطرح می‌کند. در قرآن آمده «ادعونی استجب لکم» یعنی یکی از مقدمات استجابت، خواستن و بیان کردن است. به قول شاعر:
گر گدا کاهل بود تقصیر صاحبخانه چیست؟
بدیهی است که صرف چنین خواستن، اجابت شدن نیست، ولی دعا کردن، یکی از مقدمات آن خواهد بود.
البته آثار و کارکرد‌های دیگری نیز بر دعا مترتب است، ولی تیتر‌های اصلی همینهاست. «تکرار» موارد فوق، موجب «اثر ذهنی» شده و ضمن تمرکز بر نکات فوق، احتمال اثربخشی و تصفیه‌ی درونی را افزایش می‌دهد. منطقا دعا نباید مانع از تلاش و فعالیت انسان شود بلکه اقدامی تکمیلی برای کامل کردن چرخه‌ی خواستن و برخاستن است.
«نهضت شکرگزاری» که توسط بزرگان زیادی در دنیا تجویز و تبیین شده، توجه به همین اثر ذهنی دارد که متمرکز شدن روی این موضوعات، نه فقط موجب جلب نعمات بیشتر می‌شود بلکه آرامش و اطمینان قلب، قطعی‌ترین دستاوردش خواهد بود.
همچنین یادآوری صفات رذیله و تبعات آنها، به مرور یک حفاظ ذهنی ایجاد می‌کند تا تکرار آن صفات، دشوارتر شده و به مرور کاهش یابند. «تکرار» و «استمرار» و ثابت‌قدمی در یک مسیر صحیح، به مرور موجب حلول و تثبیت نکویی‌ها و کاهش حجم و عمق صفات ناپسند می‌شود؛ بنابراین شاید حاجت‌خواهی به معنای مصطلح، صرفا یکی از کارکرد‌های مهم دعا باشد، ولی فارغ از آن و یا استجابتش، چیزی که قطعی است در صورت درک آن چه بیان می‌کنیم، ارتقای گفتاری و رفتاری ماست و در سیر آفاق و انفس، چه دستاوردی بالاتر از این؟
*پژوهشگر حوزه اجتماعی
