سازمان دولت‌های ترک؛ قایق منطقه‌ای اردوغان

دیدارنیوز ـ رضا قنبری*: جزیره یاسی آدا Yassı ada در جنوب استانبول این هفته میزبان بالاترین مقام‌های سیاسی منطقه قفقاز و آسیای مرکزی بود. روسای جمهور ترکیه، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان، ازبکستان و نخست وزیر مجارستان در طول هفته جاری هشتمین اجلاس شورای ترک را در این جزیره کوچک وزیبا در میانه دریای مرمره برگزار کردند. سیاستمدارانی که پس از دو سال وقفه بدلیل شیوع کرونا ابتدا در منطقه سلطان احمد استانبول، ساختمان تازه دبیری شورا را افتتاح و سپس برای باز بینی برنامه‌های چهار سال آینده به یاسی آدا رفتند. انتخابی که بیش از هرچیز از هوشمندی اردوغان در سیاست ورزی خبر می‌دهد چه آنکه درست شصت سال پیش در چنین روز‌های این جزیره شاهد به دار آویخته شدن عدنان مندرس نخست وزیر منتخب کشور به اتهام زیر پا نهادن اصول سکولاریسم توسط ژنرال گورسل بود تا نخستین کودتای جمهوری ترکیه با قربانی کردن یکی از محبوب‌ترین سیاستمداران تاریخ سیاسی این کشور رقم بخورد و حالا اردوغان شش دهه بعد در کنار قدرتمندترین سیاست مداران ترک زبان جهان در همین جزیره که به دمکراسی و آزادی Demokrasi ve özgürlükler ada تغییر نام یافته نماز جمعه را برپا کرد.

فایل صوتی این یادداشت را این جا بشنوید

اتحادیه شورای ترک ده سال پیش درجهت نزدیکی کشور‌های ترک زبان با حضور ترکیه، آذربایجان، قرقیزستان و قزاقستان با بیانیه استانبول کلید زده شد و در سال ۲۰۱۷ مجارستان و دو سال پیش ازبکستان به آن اضافه شدند و البته ترکمنستان در تمامی این سال‌ها بدلیل قوانین داخلی کشورش در زمینه بی طرفی در نهاد‌های بین المللی به عنوان عضور ناظر در اجلاس حضور دارد.

هرچند طی یک دهه اخیر این اتحادیه‌ی ۱۷۰ میلیون نفری گام‌های موثری را در زمینه ترانزیت جاده‌ای - ریلی و تامین انرژی برداشته، اما حجم تجارت بین اعضا سالانه تنها ۲۱ میلیارد دلار است و اتفاقا اردوغان با اشاره به همین موضوع از افزایش ۳ برابری این آمار به وسیله آزاد راه زنگو زور خبر داد. پروژه‌ای که در یک چشم انداز ده ساله با حذف روادید و قوانین گمرکی یک چتر مشترک سیاسی- اقتصادی برای اعضای اتحادیه خواهد ساخت.

هر چند تاکید بر وجود زبان رسمی ترکی برای عضویت، تغییر نام شورا به "سازمان دولت‌های ترک" Türk Devletleri Teşkilatı و اعطای مدال جهان ترک به علی اف برای جنگ قره باغ نشان از چشم انداز‌های ناسیونالیتی این شورا دارد، اما اعضای اجلاس با استقبال از تعریف پروژ‌های مشترک اقتصادی با آمریکا، روسیه و اوکراین بر اهداف اقتصادی این اتحادیه تاکید کردند. ایده‌ی که می‌تواند در زمینه تامین و انتقال انرژی به اروپا رقیبی جدی برای دیگر منابع انرژی جهان بدل شود و راه اندازی صندوق سرمایه گذاری مشترک در ازبکستان با همین هدف انجام می‌گیرد. ایجاد تلویزیون مشترک، اتصال منابع برقی کشور‌های عضو و پیمان دفاعی مشترک از مهمترین بند‌های سند ۲۰۴۰ استانبول است.

اما ترکیه در این میان برنامه‌های فرعی دیگر را هم دنبال می‌کند که یکی از مهمترین آن‌ها تلاش برای ورود قبرس شمالی به اتحادیه است. به هرحال قبرس بدلیل اختلافات مرزی-سیاسی با یونان و نحوه استقلال تا کنون از سوی هیچ کشور به جز ترکیه به رسمیت شناخته نشده و اردوغان در سال‌های اخیر تلاش فراوانی را برای خروج این کشور از انزوای دیپلماتیک آغاز کرده است. از دیگر سو نفوذ گسترده مدارس دینی فتح الله گولن در آسیای مرکزی یکی دیگر از نگرانی‌های اردوغان است. گولن که در زمینه فرهنگی-آموزشی سابقه زیادی در آسیای مرکزی و قفقاز دارد در دهه ۹۰ و سال‌های ابتدای قرن جدید بیش از ۱۲۰ آموزشگاه شبانه روزی در قفقاز برپا کرده و با ترویج "دین اخلاقی" و تبلیغ گفتگو و تسامح دینی توانسته پیروان فراوانی برای خود دست و پا کند. اتفاقی که البته تا چند سال پیش با حمایت دولت ترکیه انجام می‌گرفت و پس از اتهامات قضایی او درباره کودتای ۲۰۱۶ ناگهان با چرخشی ۱۸۰ درجه مواجه گشت. چه آنکه اردوغان در همین اجلاس با تاکید بر مبارزه با تروریسم و افراط گرایی مذهبی برخورد با مبلغان مدارس دینی گولن را یکی از وظایف همه کشور‌ها خواند.

از مهمترین موانع اتحادیه کشور‌های ترک حضور و نفوذ روسیه در آسیای مرکزی است. تجربه سه دهه اخیر نشان داده که هیچ پیمان سیاسی-اقتصادی بدون موافقت این کشور به سرانجام نرسیده و اتفاقا یکی از دلایل تلاش گسترده اردوغان برای نزدیکی اعضا افزایش قدرت چانه زنی ترکیه در برابر پوتین در آسیای مرکزی است. اتفاقی که برای شکل گیری آن"سازمان دولت‌های ترک" به تعریف گسترده تری از منافع مشترک نیاز دارند تا چون مسافران هم سرنوشت یک قایق از تلاطم این منطقه بلاخیز به سلامت عبور کنند وشاید به همین دلیل جمعه صبح اردوغان، الهام علی‌اف، بردی‌محمدف رئیس جمهور ترکمستان و ویکتور اوربان نخست‌وزیر مجارستان در یک کشتی به سمت محل اجلاس در جزیره آزادی و دموکراسی حرکت کردند.

*روزنامه‌نگار و کارشناس مسائل ترکیه