دیدارنیوز ـ رسانه در راستای وظیفه آموزش دهی به مخاطب به عنوان یکی از اهداف اصلی، ممکن است خود را ملزم به هدایت جامعه به سمت امور اخلاقی بداند. توجه به مبانی اخلاقی در یک رسانه باعث میشود که مخاطب به آن رسانه و برنامههایی که روی آنتن میبرد یا خبرها و گزارشهایی که منتشر میکند، با جدیت بیشتری توجه نشان دهد و آن را به عنوان راهکاری پیشنهادی برای زندگی صحیح، اساسیتر تلقی کند.
اخلاق رسانهای در حقیقت با ارزشها و هنجارها سروکار دارد که از درون فرهنگ جامعه و در جامعه اسلامی، از درون فرهنگ اسلامی سر برمیآورد. از این رو، اخلاق رسانهای اگر چه تابع اصول و قواعدی کلی و جهان شمول است، اما به سبب نشأت گرفتن آن از مجموعه ارزشهای بطن جامعه، میتواند از جامعه و فرهنگی، به جامعه و فرهنگ دیگر متفاوت و متغیر باشد.
با چنین نگرشی میتوان گفت، افرادی که در برنامههای تلویزیونی شرکت کرده، ادب و اخلاق را رعایت میکنند و از بداخلاقی اجتناب میکنند، و یا مکتوباتی که در رسانهها انتشار مییابند، اگر همسو و همساز با ارزشهای اخلاقی، دینی و ملی باشند، میتوان رسیدن به «رسانهای اخلاقی» و جامعهای پایند به اخلاق را نوید داد. از دیگر سو رسانهها باید آن اندازه با اخلاق و اصول و ارزشهای اخلاقی جامعه آشنا باشند که بداخلاقیها را منتشر نکنند و به اندازه کافی هم مستقل و بیطرف باشند تا اعتبار و منزلت حرفهای خود را حفظ کنند.
هادی خانیکی ـ استاد ارتباطات ـ در مقالهای با عنوان «چارچوبی برای پژوهش در اخلاق رسانه» در بخش نتیجه گیری، چارچوبی برای تدوین مقررات اخلاق کاربردی در قالب اخلاق شناسی حرفهای ارایه میدهد که بر چهار اصل «آگاهی دهی عمومی»، «آزادی مطبوعات»، «بیان حقیقت» و «احترام به حیثیت فردی و زندگی خصوصی» تمرکز دارد و میتواند فضاهای متکثر و متنوع رسانهای را دربربگیرد.
همچنین عبدالعلی علی عسکری ـ رییس سازمان صداوسیما ـ که اخیرا رسانه اش درگیر حاشیهای برای صحبتهای «غیرحرفه ای» یکی از مهمانان برنامهای تلویزیونی شده بود که در نهایت برای این اتفاق از رییس جمهور هم عذرخواهی کرد، تحقیقی در باب اخلاق در رسانه دارد که با عنوان «انسان وارگی رسانه و تبیین مسئولیتهای اخلاقی آن مبتنی بر نظام اندیشه اسلامی» منتشر شده است.
علی عسکری در بخشی از این تحقیق تاکید میکند که «اگرچه جنبه تجاری در سازمان رسانهای بیاهمیت نیست، اما ماهیت رسانه یک ماهیت انسانی و اثرگذار بر فرهنگ و جامعه و حتی بر شخصیت انسانهاست و همانگونه که درمورد انسان، مبانی معرفتی، اخلاقی و سلوک انسانی مطرح است، در سازمان رسانه نیز همین مفاهیم معرفتی، اخلاقی و سلوک انسانی قابل طرح و پیگیری است.»
او وظیفه اصلی مدیریت رسانه را «ایجاد پلی ارتباطی میان رشتههای نظری مدیریت و ویژگیهای اخلاق رسانه» میداند و تاکید میکند، «همانگونه که در مسئولیت اخلاقی انسان در برابر خداوند نیز گفته شد، بخش اصلی این مسئولیت نسبت به خداوند است و سایر مسئولیتهای رسانه نیز در همین مسیر قرار دارند. یک سیستم رسانهای اخلاقمدار در فرآیندهای خود باید بهصورت دائمی در حال ارزیابی عملکردها باشد؛ چراکه سازمان رسانهای در چارچوب حیات اجتماعی در حال تأثیرگذاری بر دیگران است و میتوان آن را در این چرخه مورد بررسی اخلاقی قرار داد (نهجالبلاغه، خ ۱۹۱)».
در همین راستا خبرنگار ایسنا گفت وگویی داشته است با محمد حسین صوفی ـ دبیر شورای نظارت بر سازمان صدا و سیما ـ که معتقد است، «متاسفانه در برخی از رسانهها و برنامههای صداوسیما اخلاق رسانه مورد غفلت واقع شده است.»
او در این زمینه اظهار میکند: از آنجا که برخی به سواد رسانه کمتر توجه میکنند، نقد، تحلیل و تفسیر را با تخریب، تضعیف و توهین اشتباه میگیرند و به رسانه ضربه میزنند؛ در صورتی که مزیت همه رسانههای امروز به نقد و تحلیل و انتقاد درست و اخلاقی است. چراکه نقد و انتقاد موجب رشد و تعالی و ارتقاء میشود. کسی که منطق استدلال و بیان قوی داشته باشد به تخریب روی نمیآورد. فضای نقد، فضای بازی است که موجب رشد و تعالی میشود.»
صوفی درباره ضرورت رعایت اخلاق و ادبیات درست در رسانه ها، چنین میگوید: این روزها در مشاغل و حرف مختلف، بحث اخلاق حرفهای مطرح است. اخلاق حرفهای یعنی اینکه هنجارها، ضوابط، دستورالعملها و آیین نامههایی که بر آن حرفه حاکم است، مورد توجه قرار گیرد و رعایت شود. فرد الزام دارد اگر چنانچه وارد این عرصه شده است ـ به ویژه عرصه رسانه ـ قطعاً به اخلاق حرفهای رسانه پایبند باشد.
دبیر شورای نظارت بر سازمان صداوسیما با اشاره به مقوله دانش و سواد رسانهای، یادآور میشود: مقولهای به نام سواد رسانهای داریم که در آن میبایست، هم مخاطب سواد رسانهای داشته باشد، هم کارشناس و همچنین مدیران. چنانچه در مجموعه رسانهها و افرادی که وارد رسانهها میشوند و با آنها کار میکنند یا مهمان آنها هستند، سواد رسانهای وجود داشته باشد و به آن پایبند باشند و اخلاق حرفهای را رعایت کنند، اساساً نه تنها مشکلی نخواهیم داشت بلکه برنامهها با کیفیت مناسب و با ضریب نفوذ مناسب مخاطب تولید و پخش خواهند شد. اما متاسفانه در بعضی برنامهها و برخی از امور، این اخلاق رسانهای کمتر مورد توجه قرار میگیرد.
صوفی در بخش دیگری از گفت و گوی خود با ایسنا در پاسخ به رفتار برخی که برای تسویه حسابهای شخصی تریبون رسانه را در اختیار میگیرند، تصریح میکند: رسانه آیینه جامعه است. اگر میگوییم کشوری رشدیافته هستیم، رسانه مان هم باید برگرفته از این باشد. وقتی بحث سواد رسانهای مطرح میشود، مجری، سردبیر و گزارشگرمان هم باید سواد رسانهای داشته باشد. ترجمه سواد رسانهای در این بخش، این میشود که در شرایط موجود، چه موضوعی برای طرح نیاز و ضروری است، چه کارشناس و مهمانی را انتخاب کنیم و چه سوالاتی را مطرح کنیم و اینکه که برای هدایت موضوع و مهمان و شبکه چه مجری انتخاب کنیم. مجری در این شرایط نقش هدایتگری بحث را بر عهده دارد. اینکه در بعضی از رسانهها گفته میشود هر حرفی که مهمان بزند خودش باید پاسخگو باشد، ما اصلاً چنین چیزی نداریم. وقتی که ما میگوییم رسانه مسئولیت هدایت افکار عمومی را برعهده دارد، این هدایتگری میبایست توسط یک مولف صورت بگیرد. وقتی که مجری متوجه شد توسط یکی از مهمانان و کارشناسان بحث منحرف میشود، حتماً میبایست جلوی او را بگیرد و اجازه ندهد خارج از دستور، صحبتها ادامه پیدا کند، نه اینکه تخریب و تحقیر ادامه پیدا کند.
معاون پیشین صدا درباره ضرورت نقد منصفانه و اخلاق مدارانه در سازمان صداوسیما، اظهار میکند: نه تنها برای رسانه ملی بلکه برای همه رسانههای موجود ـ اعم از صوتی وتصویری، حقیقی و مجازی ـ اساساً تولید محتوا بر اساس نقد و تحلیل به شدت مورد نیاز است. لزوما این نقد و انتقاد هم نباید صرفا متوجه مسئولان باشد، بلکه میتواند متوجه مردم و رفتار آنها هم باشد. اگر به دنبال جامعه فرهیخته و خودساخته هستیم، اگر به دنبال جامعه بالنده و رشد یافته هستیم، باید مستمرا فضای نقد و انتقاد در این جامعه وجود داشته باشد و بهترین بستر برای نقد و انتقاد، بستر رسانه است. حال در کشور ما رسانه ملی توسعه پیدا کرده است. انواع شبکههای عمومی و اختصاصی وجود دارد؛ بنابراین میتوانند فضای نقد را ایجاد کنند، اما حتماً باید توأم با مدارا باشد. حتماً توأم با اخلاق، انصاف و عدالت باشد و حتماً فضایی را ایجاد کنند که آن فرد و یا دستگاه و یا سیستمی که نسبت به آن نقد و انتقاد میشود، پاسخگو باشد. رعایت این امر، باعث رشد بالندگی جامعه میشود.
صوفی به این پرسش که آیا سازمان صداوسیما نسبت به شکایت افراد حقیقی و حقوقی مصونیت حقوقی دارد، نیز پاسخ میدهد: هیچ دستگاهی مصونیت حقوقی ندارد. خوشبختانه قوه قضاییه در جمهوری اسلامی مستقل است. همه آحاد جامعه و همه دستگاههای اجرایی هم میبایست در برابر قانون تمکین کنند؛ بنابراین چنین واژهای با عنوان مصونیت حقوقی وجود ندارد و هر رفتاری که خلاف شئون و خلاف حقوق شهروندی و قوانین و ضوابط باشد، حتماً باید نسبت به آن پاسخگویی وجود داشته باشد. پیشتر هم در این خصوص مواردی اتفاق افتاده است که اشخاص حقیقی و حقوقی به قوه قضاییه مراجعه و شکایت کردند و به شکایت آنها رسیدگی شده است.
دبیر شورای نظارت بر صدا و سیما در بخش پایانی این گفتگو در پاسخ به اینکه سازمان صداوسیما در قبال انتشار مواردی خلاف اخلاق رسانه چه برخوردی باید با افراد خاطی داشته باشد؟ خاطرنشان میکند: شجاعت مدیران رسانه در پذیرش اشتباهشان است. آقای علی عسکری، رئیس سازمان صدا و سیما درباره حواشی پیش آمده کار خیلی خوبی انجام دادند و آن عذرخواهی از رئیسجمهور و مردم بود. البته خیلی زیباتر بود که همان لحظه اول که این موضوع اتفاق افتاد، مدیر شبکه این عذرخواهی را انجام میداد.
صوفی به حرف هایش اضافه میکند: در کنار این فضا، فضایی برای نقد و انتقاد و تحلیل و تفسیر ایجاد کنیم. اگر چنانچه هر کسی اشتباه کند و متناسب با اشتباهش پوزش و عذرخواهی کند و بپذیرد که اشتباه کرده است، حتماً این باعث عزّت فرد میشود. عذرخواهی که آقای علی عسکری انجام دادند، موجب عزیزتر شدنشان شد و نه ذلتشان. پذیرشها موجب رشد و تعالی جامعه میشود و با استکبار مقابله میکند. به هر حال جامعه اسلامی هستیم، جامعه دینی و اخلاقی. جامعه اخلاقی هم یک جامعه با ویژگیهای تواضع، فروتنی گذشت و عدالت است.