دیدارنیوز ـ پرستو بهرامی‌راد: اختلافات تهران و ریاض در چند سال اخیر شرایط کم سابقه‌ای پیدا کرده است. عربستان و ایران بر سر هژمونی بر منطقه با هم رقابت دارند و برای یکدیگر شاخ و شانه می‌کشند.
گزارش تصویری دیدار را ببینید
این دو کشور با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی که دارند مهم‌ترین بازیگران منطقه‌ای در حوزه خلیج فارس و خاورمیانه هستند و رقیب منطقه‌ای یکدیگر به حساب می‌آیند. ایران، کشوری عمدتاً شیعه و عربستان سنی است و هر کدام می‌خواهند جهان اسلام را رهبری کنند. دو کشور نفت خیز در دو سوی آب‌های خلیج فارس با منابع اقتصادی، نظامی و جمعیتی فراوان که برای کسب هژمونی و سلطه در این منطقه با هم رقابت می‌کنند. از این رو اختلافات و منازعات دو کشور منطقه را از هر زمانی ناآرام‌تر کرده است.
از ژانویه ۲۰۱۶، پس از واقعه حمله به سفارت عربستان در تهران روابط رسمی دیپلماتیک دو کشور قطع شد و پس از حملات پهپادی به تاسیسات نفتی آرامکوی عربستان تنش میان دو کشور بیشتر هم شد. در حالی که حوثی‌های یمن مسئولیت آن حمله را پذیرفتند، اما عربستان معتقد به نقش ایران در این حملات است.
ردپای اختلافات دو کشور را در حمایت عربستان از صدام حسین در جنگ ایران و عراق و حمایت ایران از حوثی‌ها در جنگ داخلی یمن باید دنبال کرد. همچنین در جنگ داخلی سوریه، ایران با کمک‌های نظامی و مالی خود، در کنار روسیه از حامیان دولت بشار اسد بود و در حالی که عربستان سعودی از نیرو‌های شورشی ضد دولت حمایت می‌کرد.
جنگ سرد ریاض ـ تهران حتی زمانی که ایران بر سر میز مذاکره برجام نیز بود ادامه داشت. زمانی که مذاکره بر سر برجام در ژنو در حال انجام شدن بود، مقامات دولتی و چهره‌های بانفوذ عربستانی نارضایتی خود را از امضای این توافق‌نامه ابراز کردند. از جمله دلایل ناراحتی عربستانی‌ها از نزدیکی ایران و آمریکا، نگرانی از گسترش نفوذ ایران در منطقه خاورمیانه در سایه سکوت آمریکا است.
روابط ریاض ـ تهران در عصر ترامپ
نوع ارتباط با ایالات متحده آمریکا نقش پر رنگی در روابط ریاض ـ تهران داشته و دارد. روابط این دو رقیب منطقه‌ای در دوران دونالد ترامپ شرایط پیچیده‌تری یافت. در واقع وی دست محمد بن سلمان، ولیعهد تندروی عربستان را برای مانور در منطقه بسیار باز گذاشته بود.
با آغاز دوره ریاست جمهوری دونالد ترامپ، روابط آمریکا و عربستان سعودی نسبت به گذشته به مراتب گرم‌تر شد. ترامپ نیز هیچ ابایی از بیان شفاف و آشکار نظر خود در مورد دوستان و دشمنان آمریکا در خاورمیانه نداشت و از نخستین مقصد سفر‌های خارجی او پس از شروع دوره زمامداری‌اش ریاض بود. هم زمان با حمایت دولت ترامپ از عربستان، سیل تحریم‌ها روانه ایران شد که تا به امروز نیز ادامه دارد. در واقع ترامپ دست بن سلمان را برای برای سرکوب داخلی، حذف رقبا و مخالفان در داخل و خارج و ادامه جنگ در یمن باز گذاشته و از سوی دیگر با فشار حداکثری رقیب عربستان در منطقه یعنی ایران را تحت فشار شدید قرار داده بود.
حال با شکست دونالد ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا ورق برگشته است و مقامات سعودی یکی از بزرگترین حامیان سیاست‌های منطقه‌ای و بزرگترین پشتیبان خود برای مقابله با ایران را از دست داده‌اند. از همین رو در مدت کوتاهی که ترامپ در کاخ سفید مستقر است، سفر‌های پر سرو صدایی به ریاض رقم خورده است. مایک پمپئو به منطقه آمده و با بن سلمان دیدار کرده است و از سوی دیگر افشا شد بنیامین نتانیاهو نیز مخفیانه به عربستان رفته است. به نظر می‌رسد عربستان به شدت نگران رقابت منطقه‌ای خود با ایران در دوران بایدن است و در حال تمهید مقدماتی برای مدیریت این وضعیت جدید.
روابط ریاض ـ تهران در عصر بایدن
کابوس عربستان با شکست ترامپ به حقیقت پیوست. به نظر می‌رسد با شکست ترامپ عربستان خود را بیش از سایر کشور‌های عربی بازنده می‌داند، تا جایی که با فاصله زیاد پیروزی بایدن را تبریک گفت. این روز‌ها سعودی‌ها در تب و تاب این هستند که ساکن جدید کاخ سفید، چه طرح و نقشه‌ای برای آن‌ها دارد. جو بایدن لحن تندی درباره عربستان سعودی دارد و ممکن است جاه‌طلبی‌های شاهزاده سعودی تحت تأثیر رویه جدید بایدن قرار بگیرد. به احتمال زیاد بازگشت به برجام و مذاکره با ایران در دستور کار او و دولتش خواهد بود. همین موضوع کافیست که تن عربستان را به لرزه بیاندازد.
عربستان می‌داند بازگشت بایدن به برجام و تعلیق یا لغو تحریم‌ها تاثیر مستقیمی بر سیاست‌های منطقه‌ای ایران خواهد داشت و دست ایران برای اثرگذاری در منطقه بازتر خواهد شد. از سوی دیگر مذاکره احتمالی بایدن با تهران بر سر بازگشت امریکا به برجام دربار سعودی را آشفته کرده است. بازگشت امریکا به توافق اتمی به معنی لغو تحریم‌ها و قدرت گرفتن ایران است. با این اتفاق صنعت نفت، واردات و صادرات و بازار ایران رونق خوبی پیدا خواهد کرد و نفوذ بیشتری در منطقه خواهد یافت.
با این شرایط عربستان دو راه دارد: یا شروع تنش بیشتر با ایران و مجادله بیشتر در منطقه و یا همراهی با دولت جدید آمریکا و توافق احتمالی واشنگتن ـ تهران.
لبخند از سر اجبار بن سلمان
در چند هفته باقی مانده به ریاست جمهوری دونالد ترامپ؛ به نظر می‌رسد نتانیاهو و دولت ترامپ سعی داشتند با همکاری عربستان، با ایران وارد چالش بزرگی بشوند که با مخالفت عربستان روبرو شده‌اند. با ترور شهید محسن فخری‌زاده نیز شاهد واکنش منفی عربستان به عاملین این ترور بودیم.
از طرف دیگر در خصوص برجام و مذاکرات آمریکا و تهران وزیر خارجه عربستان سعودی به تازگی مدعی شد، ریاض با بازگشت آمریکا به برجام مشکلی ندارد و فقط باید عربستان هم در مذاکرات حضور داشته باشد. از طرف دیگر سعودی‌ها در حال برقراری مجدد رابطه با قطر هستند.
تیتر امروز: خلاقیت؛ محصول دلاور بودن استدر واقع به نظر نوعی انعطاف در مواضع عربستان سعودی و فاصله گرفتن از رویکرد سابق عربستان را شاهد هستیم. عربستان سعی دارد تنش را با ورود بایدن به کاخ سفید از خود دور کند. اتفاقاتی که در منطقه مخصوصاً در موضوع آرامکو و تنش در خلیج فارس رخ داد، ریاض را در یک شوک استراتژیک فرو برد و میزان آسیب پذیری این کشور را در صورت وقوع جنگ نشان داد. همین موضوع کافیست که عربستان نخواهد با ایران وارد چالش جدی شود. از طرف دیگر ریاض با تجربه‌ای که از دوران اوباما دارد، می‌داند که بعید است آن حمایت بی‌چون و چرای ترامپ، تکرار شود. به نظر می‌رسد که حاکمان ریاض با از دست دادن حمایت بی چون و چرای ترامپ، راهی جز کاهش تنش با ایران یا حداقل پیشگیری از افزایش تنش مقابل خود نمی‌بینند. ایران و عربستان دو کشور قدرتمند در خاورمیانه‌اند. هیچ کدام از این دو کشور امکان حذف طرف مقابل و یا از میان بردن کامل دامنه نفوذ دیگری را ندارد. در این حالت رقابت خشن و تنش بار هزینه‌های سرسام آوری را به طرفین تحمیل می‌کند و زمینه ساز حضور هر چه بیشتر بیگانگان در منطقه است.
دو کشور در کنار وجود اختلافات و عواملی که به رقابت میان آن‌ها دامن می‌زند، اشتراکات مهمی هم دارند. ایران و عربستان هر دو مسلمانند و در بازار نفت هم امکان تعریف منافع مشترک را دارند، از همه مهم‌تر سابقه روابط حسنه بین دو کشور هم وجود دارد. بعد از پایان جنگ ایران و عراق دوره‌ای از روابط کم تنش و حتی همکاری در تنظیم قیمت نفت را تجربه کرده‌اند. این روابط حتی به انعقاد یک پیمان امنیتی بین دو کشور منجر شد.
به نظر در شرایطی که با به قدرت رسیدن بایدن، موازنه قوا بین دو کشور تغییر کرده است، فرصت‌هایی برای کاهش و مدیریت تنش هم وجود دارد.
