دیدارنیوز ـ در روزهای اخیر دو گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به صورت ویژه تاثیر کرونا بر زندگی روستاییان و عشایر را مورد بررسی قرار داد. یافته‌های این دو گزارش که یکی درباره مهاجرت شهرنشینان به روستا‌ها به دلیل شیوع کرونا و دیگری درباره تاثیر کووید ۱۹ بر کسب‌و‌کار روستاییان بود، می‌تواند به تحلیل‌های متفاوت و گاه پیچیده‌ای منجر شود.
دهه‌هاست مهاجرت از روستا‌ها به شهر‌ها به عنوان یک معضل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی مورد بحث قرار گرفته است. این مهاجرت علاوه بر اینکه جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی خاصی دارد، به شدت شاخص‌های اقتصادی ازجمله اشتغال، بیکاری، تورم و ... را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در شرایطی که سه سالی می‌شود ارزیابی‌ها نشان دهنده مهاجرت معکوس از شهر‌ها به روستا‌هاست، شیوع کرونا ممکن است معادلات را به هم بزند. هر چند در هفته‌های اخیر شاهد مهاجرت موقت از شهر‌ها به روستا‌ها بوده‌ایم، اما تاثیرات اقتصادی کرونا بر کسب‌و‌کار‌های روستایی احتمالا شهرنشینان روستانشین شده را به فکر بازگشت می‌اندازد و جوانان روستایی را هم وسوسه می‌کند در جست‌و‌جوی کار به شهر‌ها بروند.
از مهاجرت معکوس تا شلیک کرونا به اشتغال روستایی
«از سال ۶۵ تا ۹۵ حدود ۱۳ هزار روستای کشور، خالی از جمعیت شده‌اند، اما بر اساس آمار ثبت شده از سال ۹۶ تاکنون با رشد جمعیت جوان در روستا‌ها مواجه بوده‌ایم.»
این اظهارات را ۱۹ اردیبهشت امسال محمد امید (معاون توسعه روستایی و مناطق محروم کشور) بیان کرد؛ گفته‌هایی که پیش از این هم مسئولان مختلف آن را به نحوی بیان کرده بودند و ارزیابی‌های آماری هم موید آن است.
در سال‌های اخیر شاهد مهاجرت معکوس به روستا‌ها بوده‌ایم. این مهاجرت عمدتا به دلیل جذابیت‌هایی است که در روستا‌ها ایجاد شده است، یعنی اینکه طرح‌هایی اجرا شده و برخی از کارآفرینان را ترغیب به فعالیت اقتصادی در روستا‌ها کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد کارآفرینان شهری بیشتر متمایل به فعالیت در بخش گردشگری روستا‌ها هستند، هر چند کشاورزی مکانیزه و دامپروی مدرن نیز آن‌ها را به روستا‌ها می‌کشاند
به نظر می‌رسد بعد از دهه‌ها تمایل به مهاجرت به روستا‌ها، حالا ورق برگشته است و علاوه بر اینکه جوانان روستایی دیگر چندان به فکر شهرنشین شدن نیستند، شهرنشینان نیز برای کار و زندگی به روستا‌ها می‌روند. در این بین بهبود زیرساخت‌ها می‌تواند تا حد زیادی موثر واقع شده باشد. کمبود‌های زیادی از این نظر در روستا‌های کشور هست، اما برق رسانی، آب‌رسانی، گازکشی، ساخت جاده و راه‌های ارتباطی و مهم‌تر از آن، متصل شدن روستاییان به اینترنت، همگی باعث شده جذابیت‌های زندگی روستایی افزایش یابد. علاوه بر این، آلودگی شهر‌ها، ترافیک و معضلات زندگی شهری بی‌تاثیر در افزایش تمایل به زندگی در روستا‌ها نبوده است.
هر چند دلایل ذکر شده بسیار مهم هستند، اما وزن همگی آن‌ها شاید به اندازه وزنی که اشتغال روستایی در ماندگاری یا مهاجرت روستاییان دارد نباشد؛ بی‌تردید طرح وام اشتغال روستاییان و عشایر که دو سالی است پرداخت می‌شود، یکی از اصلی‌ترین مشوق‌های ماندگاری روستاییان در زادگاه خود و مهاجرت شهرنشینان به روستا‌ها بوده است.
معاون توسعه روستایی و مناطق محروم کشور می‌گوید: حدود یک و نیم میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی در اختیار مجموعه روستایی قرار گرفته که تاکنون بیش از ۱۲ هزار میلیارد تومان از این مبلغ به هدف نشسته، طوری که تاکنون ۲۰۰ هزار موقعیت شغلی در روستا‌ها ایجاد شده است. در سال جدید هم پیش‌بینی می‌شود با تدوین طرح‌های جدید روستایی حدود پنج هزار میلیارد تومان برای توسعه روستایی صرف و هزینه شود.
در این بین دو موضوع مهم وجود دارد. اول اینکه اشتغال روستایی که به واسطه پرداخت وام رونق گرفته بود، با توقف اعطای وام‌ها ممکن است درجا بزند و مهم‌تر اینکه کسب‌و‌کار‌های روستایی هم به نوبه خود از کرونا متاثر شده‌اند.
بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس که به تاثیر کرونا بر کسب‌و‌کار‌های روستایی و عشایر می‌پردازد اقامتگاه‌های گردشگری روستایی تعطیل شده و به دلیل ممنوعیت‌های مسافرتی، ورودی گردشگران به روستا‌ها کاهش اساسی داشته است. به تبع این موضوع، درآمد ناشی از فروش صنایع دستی و سایر محصولات در روستا‌ها به گردشگران نیز تقریبا به صفر رسیده است. در این دوره بسیاری از روستاییان، به دلیل تعطیلی، حتی قادر به فروش محصولات خود در بازار‌های محلی هم نبوده‌اند. در سال‌های گذشته، محصولات فراوانی اعم از سبزی، تخم مرغ و ... چه از محل عرضه به ساکنان بومی و چه از محل عرضه به گردشگران به فروش می‌رسید، ولی این میزان با شیوع کرونا به حداقل خود رسید.
در چنین شرایطی آینده اشتغال روستایی چیست؟ و به تبع آن مهاجرت از روستا‌ها به شهر‌ها یا برعکس چه روندی را طی می‌کند؟
احتمال معکوس شدن مهاجرت معکوس
مهاجرت معکوس تعبیری است که از آن برای مهاجرت شهرنشینان به روستا‌ها استفاده می‌شود؛ یافته‌های آماری نشان می‌دهد که در دو سه سال اخیر روند مهاجرت معکوس شده و این بیشتر شهری‌ها هستند که به روستا‌ها می‌روند.
محمد شکیب بستکی (کارشناس توسعه روستایی) درباره شرایط پیش آمده و تاثیر آن بر اشتغال روستایی عنوان می‌کند: شیوع کرونا کسب‌و‌کار‌های روستایی را نیز به شدت تحت تاثیر قرار داده است. این مهم به ویژه در بخش گردشگری و صنایع دستی به چشم می‌آید. اینکه در مضیقه قرار گرفتن روستاییان به دلیل شیوع کرونا چه تاثیری بر مهاجرت دارد، بسته به رویکرد‌هایی است که پیش می‌گیریم.
او توضیح می‌دهد: در سال‌های اخیر شاهد مهاجرت معکوس به روستا‌ها بوده‌ایم. این مهاجرت عمدتا به دلیل جذابیت‌هایی است که در روستا‌ها ایجاد شده است، یعنی اینکه طرح‌هایی اجرا شده و برخی از کارآفرینان را ترغیب به فعالیت اقتصادی در روستا‌ها کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد کارآفرینان شهری بیشتر متمایل به فعالیت در بخش گردشگری روستا‌ها هستند، هر چند کشاورزی مکانیزه و دامپروی مدرن نیز آن‌ها را به روستا‌ها می‌کشاند.
این کارشناس توسعه روستایی با اشاره به توقف ثبت‌نام برای پرداخت وام اشتغال روستاییان می‌گوید: اینکه طرح به پایان برسد و دیگر کسی نتواند چنین وام‌هایی را بگیرد باعث کند شدن مهاجرت و ماندگاری در روستا‌ها می‌شود. به نظر نمی‌رسد در شرایط کنونی منابع لازم برای ادامه چنین طرح‌هایی وجود داشته باشد، همانطور که بهبود زیرساخت‌ها نیز بودجه می‌خواهد و معلوم نیست چگونه این بودجه تهیه خواهد شد.
حدود یک و نیم میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی در اختیار مجموعه روستایی قرار گرفته که تاکنون بیش از ۱۲ هزار میلیارد تومان از این مبلغ به هدف نشسته، طوری که تا کنون ۲۰۰ هزار موقعیت شغلی در روستا‌ها ایجاد شده است. در سال جدید هم پیش بینی می‌شود با تدوین طرح‌های جدید روستایی حدود پنج هزار میلیارد تومان برای توسعه روستایی صرف و هزینه شود
او با بیان اینکه اگر قبلا می‌گفتیم مهاجرت از روستا به شهر بالا و پایین دارد و معلوم نیست در مقصد دقیقا چه اتفاقی می‌افتد، اکنون باید بگوییم هیچ چشم‌انداز روشنی نیست، عنوان می‌کند: با شیوع کرونا بسیاری از مشاغل رسمی و غیررسمی در شهر‌ها از بین رفته‌اند. ظرفیت شهر‌ها برای ایجاد اشتغال کم شده، حال آنکه این ظرفیت همچنان در روستا‌ها بالاست. بر این اساس باید بهبود زیرساخت‌ها و کمک به اشتغال روستایی در اولویت قرار گیرد تا شاهد معکوس شدن مهاجرت معکوس نباشیم و به خانه اول برنگردیم.
اشتغال پایدار در روستا‌ها
وقتی گمانه‌زنی‌ها درباره وام اشتغال روستایی داغ بود، کارشناسان هشدار می‌دادند که این وام باید هدفمند اعطا شده و منجر به اشتغال پایدار شود، نه اینکه روستاییان با دریافت آن بدهکار شوند. شاید اکنون وقت امتحان پس دادن وام اشتغال روستاییان است، اما این به معنای برداشتن حمایت‌ها از اشتغال روستایی نیست. این تحلیل که تاثیر کرونا بر اشتغال روستایی کمتر از اشتغال شهری بوده، می‌تواند زمینه پی گرفتن رویکرد‌هایی را فراهم کند که مبتنی بر خارج کردن اشتغال روستایی از اولویت حمایت است. چنین اتفاقی علاوه بر اینکه معیشت میلیون‌ها روستایی را به خطر می‌اندازد، باعث می‌شود بار دیگر تغییرات مهاجرتی رخ دهد. مهاجرت از روستا‌ها به شهر‌ها در مبدا و مقصد مشکلاتی را ایجاد می‌کند. در مبدا ما با روستا‌های خالی از سکنه‌ای مواجه می‌شویم که گاهی موقعیت استراتژیک دارند. در مقصد نیز حاشیه‌نشینی و آسیب‌های اجتماعی ازجمله مهم‌ترین تبعات مهاجرت از روستا‌ها به شهر‌ها هستند. با حمایت از مشاغل روستایی و بهبود زیرساخت‌های مناطق روستایی می‌توان جلوی این مشکلات را گرفت.
