هیولای زباله از اتحادیه اروپا تا ایران

 

مجموعه‌ای از عوامل در هم تنیده، مساله تولید زباله و پدیده زباله گردی را در کشور‌های جهان سوم از جمله ایران به بحرانی چند وجهی تبدیل کرده است. عواملی از قبیل رشد شهرنشینی و رشد قارچ گونه کلان شهر‌هایی مانند تهران، افزایش سطح کیفی زندگی مردم و به دنبال آن مصرف فراورده‌های مختلف و تولید زباله ناشی از آن، عدم استفاده از انتقال تکنولوژیکی، تک محصولی شدن اقتصاد این کشورها، وابستگی به کشور‌های توسعه یافته، عدم توسعه یافتگی و تقسیم کار جهانی در سطحی بین ­المللی، ضمن کمک به فرایند تولید انبوه زباله، پدیده زباله گردی را به یکی از معضلات اجتماعی تبدیل کرده است.

طبق اطلاعات سازمان بهداشت جهانی، پیش بینی می­ شود تولید زباله در جهان تا سال ۲۰۲۵، چهار تا پنج برابر میزان کنونی افزایش یابد. پخش پسماند‌های جامد شهری در محیط زیست از مشکلات جوامع بشری بوده که با افزایش جمعیت بیشتر می­ شود.

منشأ اجتماعی تولید زباله به عوامل زیر برمی گردد:

۱) شیوه سازماندهی شهر‌ها به ­صورت مجموعه ­های مسکونی بزرگ و متمرکز که حجم عظیمی از منابع طبیعی را برای بازتولید خود مصرف می­ کنند؛

۲) غالب شدن مصرف­ گرایی به­ عنوان راه ­حل بحران­‌های متوالی تولید سرمایه­ دارانه در جهان، شکل­ گیری گرایش­‌های مصرفی در افراد و به تبع این ها، شکل گرفتن الگو‌های زندگی، کالا‌ها و سطح خدمات بر اساس مقیاس­‌های مصرف­ گرایانه؛

۳) الگو‌های تخصیص بودجه‌­های خانوارها، دولت­‌ها و فعالیت‌های متنوع بخش خصوصی، زیرا هیچ کدام از سه بخش مذکور به همان اندازه که بودجه ­هایی را برای طراحی و تولید محصولات و تکنولوژی ­های تولید یا خرید و مصرف کالا‌ها هزینه می­ کنند، بودجه­‌های مشابه را برای طراحی محصولاتی با پسماند کمتر یا تولید تکنولوژی­‌های مدیریت پسماند‌ها صرف نمی­ کنند؛

۴) تنها قریب سه یا چهار دهه است که بحران محیط­ ز­یست به­ عنوان واقعیت تهدیدکننده پذیرفته شده است. اما حتی در شرایط فعلی نیز اگرچه سخن کسانی که از تهدید زیست ­محیطی حرف می‌زنند بلند است، اما در عمل، دولت­‌ها از تولیدکنندگان محصول و البته آلودگی، بیشتر حمایت می­ کنند. شهروندان نیز اگرچه حمایت کلامی از سیاست­‌های زیست­ محیطی به عمل می­ آورند، اما عملاً میزان مشارکت آن‌ها در برنامه ­های زیست محیطی اندک است.

به هر حال تولید زباله تنها مختص به کشور‌های جهان سوم نیست و بر اساس گزارش فاهی و دیوید (۲۰۰۷) هر ساله فقط در اتحادیه اروپا ۳/۱ میلیارد تن زباله دور ریخته می­ شود که ۴۰ میلیون تن آن، زباله­‌های خطرناک است. اما آمار‌های تولید زباله در کشور‌های جهان سوم نیز وضعیت ناخوشایندی را نشان می­ دهد. جدول زیر وضعیت تولید زباله در شهر‌های مختلف ایران در اوایل دهه ۸۰ را نشان می­ دهد:

داده­‌های جدول بالا در مقایسه با میانگین جهانی، میزان بالاتری را نشان می­ دهد. بدیهی است این آمار در دهه ۹۰ به چند برابر جدول بالا رسیده است.

به هر حال مسئله زباله و پسماند، تنها به بحث زباله گردی محدود نمی ­شود و پیامد‌های مهم دیگری نیز در پی دارد. هزینه بسیار بالای جمع­ آوری زباله در کلان‌شهرها، مسئله پساب زباله­‌ها و آلودگی­‌های محیط­ زیستی و بسیاری مسائل دیگر موجب می­ شود تا پسماند به مسئله پیچیده ای در کلان‌شهر‌هایی همچون تهران تبدیل شود.

همچنین تجمع زباله در محیط شهری علاوه بر نازیبایی فضای شهری باعث ایجاد ناراحتی و نارضایتی در سطوح مختلف اجتماعی می­‌شود. پسماند‌ها هنگام برخورد با رطوبت و حرارت، موجب به وجود آمدن میکروب­‌ها و بیماری ­های انسان می‌­شوند. انتشار زباله در محیط و طولانی شدن زمان جمع­ آوری زباله از معابر و اماکن عمومی، محیط مناسبی را برای تکثیر و رشد سریع بسیاری از باکتری­ ها، حشرات و حیوانات موذی و... فراهم می­ کند.

با این حال، فاضلی و همکارانش معتقدند که برای مسئله پسماند و زباله، باید آن را عمدتاً از نگاهی اجتماعی مورد بررسی قرار داد. نویسندگان، این مسئله را به شرح زیر مفصل­ بندی می­ کنند:

ـ پسماند‌ها و دشواری مدیریت آن‌ها در واقع محصول تغییرات در شیوه زیست انسان مدرن، تمرکز در فضا‌های شهری، مصرف­ گرایی و صورت‌بندی اقتصاد جهانی است و بنابراین کل مسئله، ماهیتی اجتماعی دارد.

ـ هزینه شهرداری ­ها برای مدیریت کردن پسماند‌ها دائماً در حال افزایش است و همین امر سبب می‌­شود میزان هزینه­‌های در دسترس برای بهبود کیفیت زندگی در ابعاد دیگر، کاهش یابد. زباله ­ها همچنین باعث آلودگی گسترده در محیط­ زیست می ­شوند و از این منظر امکان بازتولید پایدار زندگی را به خطر می‌­اندازند.

ـ راه‌حل‌های فنی برای حل مشکل پسماند‌ها به نتیجه لازم نرسیده و این بخشی از شکاف موجود برای رسیدن از وضع موجود به وضع مطلوب است.

ـ نپرداختن به راه‌حل‌های جایگزین برای ناکارآمدی‌­های فنی مدیریت پسماند، نه تنها ارتقا از وضع موجودِ کیفیت زندگی به وضع مطلوب را دشوار می‌­سازد، بلکه درآمد‌های بالقوه حاصل از بازیافت پسماند‌ها را نیز از دست شهرداری ­ها و دولت ­ها خارج می­‌کند.

ـ علاوه بر این، تاکنون عمده نگرانی­‌ها در خصوص بحث زباله عموماً به مشکلات زیست ­محیطی حاصل از انباشت زباله، معطوف بوده است در حالی که عدم جمع ­آوری به موقع و تلنبار شدن زباله ­ها در مناطق مختلف شهر، پدیده زباله گردی را به عنوان یک مسئله اجتماعی به دنبال داشته است.

زباله گردی یکی از معضلات و عوارض شهری است که اخیراً بسیاری از کلان شهر‌ها و حتی شهر‌های کوچک­تر را درگیر کرده است. زباله گرد‌ها با خارج کردن زباله از محفظه­ ها، سطل­‌ها یا نایلون‌های زباله، به دنبال مواد بازیافتی، چون کارتن، اشیاء فلزی و وسایل پلاستیکی می­ گردند و آن­ها را جمع­ آوری و برای فروش به ضایعات فروشی می‌­برند تا در فرایند بازیافت مورد استفاده قرار گیرند.

به عبارت دیگر، زباله گردی از جمله فعالیت­‌های تعریف نشده‌ای است که با هدف پیدا کردن و جمع­ آوری کالا‌های قابل بازیافت به منظور فروش و کسب درآمد در جامعه رواج یافته است. همان طور که فاضلی بیان می­ کند از آنجا که بحث پسماند در کلیت آن یک مسئله اجتماعی است، لذا پیامد‌های آن مانند زباله گردی نیز هم محصول مسائل اجتماعی است و هم اینکه پیامد‌های اجتماعی بلند مدتی در پی خواهد داشت.

از سوی دیگر، باید توجه داشت که هر فردی در موقعیت اجتماعی که در آن قرار دارد به کنش و واکنش می­ پردازد، انتخاب زباله گردی به عنوان یک شغل، واکنش این افراد به شرایط اجتماعی است که در آن قرار گرفته ­اند. شرایط محیطی و اجتماعی می­ تواند دامنه انتخاب ­های فرد را گسترده یا محدود کند. بنابراین برخی افراد برای امرار معاش به زباله گردی روی می­ آورند.