تاکید بر چیستی و تعریف مساله برای فهم آسیب‌های اجتماعی

موضوع محوری سخنرانان در این نشست، تاکید بر توضیح مفهوم معضل اجتماعی و بیان تعاریف آن بود، از این رو هر یک از کارشناسان از زاویه‌ای متفاوت، مفهوم آسیب اجتماعی را صورت بندی کردند. همچنین تلاش شد تا به بیان تمایز اساسی میان مفهوم مساله اجتماعی و معضل اجتماعی پرداخته شود.

 

 

اولین سخنران، دکتر «سید محسن فاطمی» فوق دکترای روانشناسی از دانشگاه هاروارد آمریکا و عضو هیئت علمی و مدیر میز آمریکای شمالی در دانشگاه فردوسی مشهد بود که به ارائه مباحث خود با عنوان «روانشناسی اجتماعی کاربردی و آثار آن در آسیب اجتماعی» پرداخت. وی در آغاز به مفهوم روانشناسی اجتماعی و کاربرد آن در جامعه از حیث علمی اشاره کرد و در ادامه در خصوص تاریخچه پایه گذاری این شاخه از علم روانشناسی توضیحاتی ارائه داد و در همین راستا به تاثیر وقایعی همچون جنگ جهانی دوم، تحولات اجتماعی پس از ۱۹۶۰ از جمله ترور کندی، شکل گیری جنبش زنان، اعتراضات دانشجویی و جنگ ویتنام در افزایش توجه به روانشناسی اجتماعی اشاره کرد که موجب شد ضرورت کاربرد آن در پیشگیری آسیب‌ها و مدیریت پیامد‌های آن به ضرورتی اجتناب ناپذیر تبدیل شود. دکتر فاطمی به سه سرفصل مهم که در روانشناسی اجتماعی کاربردی وجود دارد اشاره کرد و گفت: این سه حوزه عبارتند از مداخله در شناسایی و حل مشکلات اجتماعی، تلاش برای بالابردن بهره وری در حوزه مدیریت، مداخله در اداره سازمان ها، شرکت‌ها و نهاد‌های مختلف و کمک به بالابردن بهره وری آن‌ها از طریق مداخله مثبت در حوزه تصمیم گیری‌های خرد و کلان.

سخنران بعدی نشست، دکتر «امیلیا نرسیانس» دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران بود که سخنرانی خود را با موضوع «تاثیر جهانی شدن بر زبان خانواده» ارائه داد. وی تحول و دگرگونی‌های بنیادین که محصول جهانی شدن است را عاملی مهم در شکل گیری انواع خانواده از جمله خانواده دو زبانه دانست و در این راستا به این نکته اشاره کرد که انقلاب فناوری و تکنولوژی‌های جدید، در عین اینکه به تسهیل مناسبات اجتماعی کمک می‌کند، به روابط و تعاملات میان افراد نیز حالتی از سیال بودن و تنوع می‌بخشد. وی به تحولاتی که از طرفی محصول جهانی شدن و از طرف دیگر، عامل تاثیر گذار بر شکل گیری خانواده‌های دوزبانه هستند اشاره کرد و در همین راستا به توضیح تاثیر مواردی از جمله مهاجرت، اقتصاد آزاد، تغییر دیدگاه نژادپرستانه، شهرنشینی و شکل گیری هویت‌های جدید، مدرنیزاسیون و شکستن ساختار خانواده روستایی و شهری، تعامل فرهنگی و فروپاشی انگاره‌های ذهنی جهان سنت نسبت به نقش قومیت و زبان در ازدواج پرداخت.

در ادامه نشست، دکتر «رحیم محمدی» استاد علوم اجتماعی و عضو هیئت علمی دانشگاه، به ارائه سخنرانی خود با موضوع «نقد سیستم‌های شناخت و متدولوژی کشف و طرح مساله اجتماعی» پرداخت و در توضیح این عنوان، به تعریف «مساله» اشاره کرد و گفت: اینکه ما در بررسی جامعه، چه چیز را مساله بدانیم، به نوع سیستم شناختی و نظام دانایی و همچنین نظام آگاهی که در چهارچوب آن می‌اندیشیم بر می‌گردد. وی در ادامه به تمایز میان مساله و معضل اشاره کرد و گفت: در زبان علمی آنچه مورد بحث است مساله است و نه معضل و اصطلاح معضل، آن چیزی است که در زبان متعارف و غیرعلمی بیان می‌شود. محمدی در پاسخ به این سوال که در جامعه ایران چه کسانی طرح مساله می‌کنند گفت: در جامعه ایرانی ۵ گروه از منظر‌های مختلف طرح مساله می‌کنند، به این معنا که در تحلیل هر کدام از این گروه‌ها اینکه چه مساله‌ای مهم‌ترین مساله ایران است با گروه دیگر متفاوت است، این تفاوت، نتیجه وجود سیستم‌های شناخت متفاوت و همچنین متاثر از فضای اجتماعی موجود برای طرح مساله است. وی در ادامه به معرفی گروه‌های مختلفی که در جامعه طرح مساله می‌کنند پرداخت و در این رابطه به روشنفکران، سیاسیون، اصحاب رسانه، افکار عمومی و نظام دانشگاهی اشاره کرد و در پایان افزود: در ایران متاسفانه طرح مساله از دل نظام دانشگاهی بیرون نمی‌آید و در واقع دیدگاه‌های سایر گروه‌ها در بیان اینکه چه چیزی معضل و مساله است مهم‌تر است.

دکتر «امیر دبیری مهر» مدرس و پژوهشگر توسعه و مدیر اندیشکده خرد، سخنران بعدی نشست بود که سخنرانی خود را با عنوان «پیامد‌های توسعه نامتوازن و آسیب‌های اجتماعی» ارائه داد. وی نظرات خود را بر اساس رابطه میان قدرت و مفهوم توسعه صورت بندی کرد و به این نکته اشاره نمود که قدرت اگر قادر به ایجاد توسعه نباشد، نه تنها فضیلت نیست بلکه رذیلت است. دبیری مهر یادآور شد: توسعه نامتوازن بیشتر از توسعه نیافتگی، معضلات اجتماعی را ایجاد کرده و دامن می‌زند، در میان ۱۵۰ کشور جهان از جمله ایران، شکل اجرایی توسعه به ویژه با محوریت حاکمیت سیاسی ناکارامد، نوعی از توسعه ناپایدار و نامتوازن را ایجاد کرده که معضلاتی از قبیل از دست رفتن سرمایه امید اجتماعی، فقر و نابرابری و از بین رفتن زیرساخت‌های محیط زیستی از جمله پیامد‌های آن است. وی به رابطه میان توسعه نامتوازن و گفتمان توسعه خواهی اشاره کرد و گفت: وقتی در جامعه‌ای بواسطه توسعه ناپایدار و نامتوازن و فقدان فرهنگ عمومی توسعه خواه و دولت توسعه گر، شهروندان غرق در تبعات و پیامد‌های ناکامی در فرایند توسعه قرار گیرند از سویی امید اجتماعی به حداقل کاهش می‌یابد و از سوی دیگر، متحجران و واپس گرایان بر طبل ضد توسعه یافتگی می‌کوبند و با ابزار پوپولیسم، شوق نیم بند ترویج گفتمان توسعه خواهی را نیز می‌ستانند؛ و این دو فرایند در جایی به هم می‌رسند که آسیب‌های اجتماعی از آستانه متعارف خود خارج شده و چنان شیوع می‌یابد که همه توان اجتماعی برای مقابله با آن‌ها باید صرف شده و رمقی برای پیشرفت باقی نمی‌ماند.

سخنران بعدی نشست معضلات و آسیب‌های اجتماعی، دکتر «سید جواد میری» دانشیار و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بود که سخنرانی خود را با محوریت تمایز میان مسائل اجتماعی و آسیب‌های اجتماعی از حیث مفهومی آغاز کرد و در این رابطه گفت: یکی از مشکلات جدی روش شناسی در ایران در حوزه جامعه شناسی، خلط کردن این دو مفهوم در نظریه پردازی است. وی به پیامد‌های وجود تمایز و تعارض میان دو نظام اجتماعی و سیاسی در ایران اشاره کرد و گفت: تمایز این دو نظام، سبب شکل گیری دو فرم از نظام ارزشی در جامعه شده است که این دوگانگی در روند تاریخی، تعارضات و شکاف‌هایی را به ویژه میان دولت و مردم در ایران ایجاد کرده است. میری افزود: این شکاف همچنین با ایجاد تضاد میان نظام ارزشی مورد قبول مردم و نظام ارزشی که مدنظر حاکمیت است، نوعی رابطه تخاصم، تضاد و جنگ مدام بین مردم و حاکمیت ایجاد کرده است. وی در توضیح سخن خود به مساله الهیات و ارتباط آن با مفاهیمی، چون گناه و جرم اشاره کرد و گفت: الهیات جرم با الهیات گناه و بزه کاملا متفاوت است، اما نظام سیاسی به این تفاوت‌ها توجهی ندارد. میری به عنوان مصداق به مساله حجاب اشاره کرد و گفت: در ایران حجاب گویی تعیین کننده نوع رابطه فرد با حاکمیت و نه رابطه فرد با خدای خویش است، لذا در نظام حقوقی رعایت نکردن آن مستوجب مجازات است.

در ادامه این نشست، دکتر «قاسم پورحسن» عضو هیئت علمی و دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی به ارائه مطالب علمی خود با عنوان «تحلیلی برمفهوم آسیب و نظریه‌های آسیب شناسی» پرداخت. وی بحث خود را با اشاره به اهمیت پژوهشکده‌ها در سطح جهان در حوزه مطالعات علوم اجتماعی و جامعه شناسی آغاز کرد و در این رابطه گفت امروزه پژوهش های بنیادینی در دنیا در اندیشکده ها صورت می گیرد، در سال 2018اندیشکده بروکینگز،کارنگی و چتم هاوس برترین پزوهشکده ها در سطح جهان بودند.

 

پورحسن در ادامه به برخی آمار و اطلاعات اشاره کرد و گفت: در دنیا ۱۶۵۴۸ پژوهشکده وجود دارد که ۱۸۳۵ آن در امریکا، و ۱۵۹ پژوهشکده در ایران وجود دارد که از این تعداد، تنها ۲ پژوهشگاه دارای شناسنامه هستند، در کل جهان، خاورمیانه دارای کمترین اندیشکده است. پورحسن در اهمیت پژوهشکده‌های جهان به ویژه آمریکا به امکان پیش بینی آینده از طریق مطالعات علمی اشاره کرد و گفت: بعضی از این مراکز مانند بروکینز که در واقع یک اتاق فکر در حوزه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است بیش 103 سال سابقه کار علمی دارند و یکی از مهم‌ترین کار‌هایی که در این پژوهشکده‌ها انجام می‌شود این است که نتیجه مطالعات و تحقیقات در اختیار سیاستگذاران و برنامه ریزان قرار می‌گیرد و آن‌ها را قادر می‌سازد که به عنوان مثال، پیش بینی کنند که جامعه در ۲۰ سال آینده با چه معضلات و آسیب‌هایی مواجه می‌شود و برای مقابله با آن چه تدابیری می‌بایست انجام گیرد.

آخرین سخنران این نشست علمی، دکتر «بیوک محمدی» جامعه شناس و استاد دانشگاه بود که مطالب خود را با عنوان «پارادایم‌های موجود در باب شناخت مسائل اجتماعی» ارائه داد. وی بحث خود را با موضوع مدرنیسم و پیامد‌های اجتماعی آن برای جامعه ایران آغاز کرد و در این رابطه ضمن اشاره به سه پاردایم کارکردگرایی، تضاد و پاردایم هنجاری، بر این نکته تاکید کرد که جوامع پیشامدرن مانند جوامع روستایی، مبتنی بر اقتصاد کشاورزی بودند و تقسیم کار در این جوامع از الگوی سنتی و مذهبی پیروی می‌کرد و معضلات و مشکلات جامعه مدرن را نداشتند. محمدی به این نکته اشاره کرد که در جوامع مدرن، دگرگونی‌های اجتماعی با به هم ریختن ساختار‌ها آنومی ایجاد می‌کنند، زیرا تغییرات در جامعه مدرن و به ویژه ایران بسیار سریع است، همچنین در جوامع مدرن، نظام ارزشی و هنجاری سنتی متاثر از ارزش‌ها و آموزه‌های جدید فرو می‌پاشد و تولید مساله اجتماعی می‌کند.