بیانیه‌های اروپایی‌ها نشان می‌دهد که آنها به دنبال استفاده از «فشار دیپلماتیک» برای وادارکردن ایران به دو اقدام مشخص هستند؛ نخست به مذاکره با آمریکا باز می‌گردد و اقدام دوم ناظر به همکاری کامل با آژانس است. به بیان دیگر، اروپا سعی دارد با تهدید اسنپ‌بک، ایران را به نرمش در این دو محور وادار کند. اما نکته کلیدی آن است که حتی در این بیانیه‌ها نیز اروپا خود را نیازمند «راه‌حل دیپلماتیک» معرفی می‌کند. این نشان می‌دهد که اروپا علاقه‌مند نیست بحران به شورای امنیت و مدیریت کامل آمریکا بازگردد، بلکه مایل است نقش میانجیگر فعال خود را حفظ کند.
دیدارنیوز: پرونده هسته‌ای ایران در مقطع کنونی بیش از هر زمان دیگری در معرض بازگشت به چرخه‌ای از تنش و بحران قرار گرفته است. در حالی که موعد مقرر تروئیکا در پایان ماه آگوست (نهم شهریور) برای ارسال نامه فعال‌سازی مکانیسم ماشه به شورای امنیت و غروب قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت نزدیک می‌شود، تماس‌های دیپلماتیک فشرده میان ایران، اروپا، روسیه و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نشان می‌دهد که همه طرف‌ها در تلاش‌اند تا از یک انفجار سیاسی جلوگیری کنند.
در این میان، موضع قاطع تهران در رد تمدید مهلت اسنپ‌بک که توسط علی لاریجانی دبیر شورای عالی امنیت ملی اعلام شد، نقش تعیین‌کننده‌ای در آینده تحولات خواهد داشت. ایران تلاش می‌کند ضمن تأکید بر حقوق مشروع خود، دیپلماسی را زنده نگه دارد، اما نقش اروپا و آمریکا در تصمیم‌گیری‌های پیش‌رو می‌تواند موازنه را به‌طور کامل تغییر دهد. گفت‌و‌گو‌های تلفنی عباس عراقچی با وزرای خارجه تروئیکای اروپایی و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، هم‌زمانی مذاکرات ایران و آژانس در وین، تماس وی با سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه و خبر سفر مقامات آژانس به آمریکا، همگی قطعات پازلی هستند که آینده برجام و مناسبات ایران با جامعه بین‌المللی را تعیین می‌کنند. آنچه این تحولات را حساس‌تر می‌کند، اختلاف دیدگاه بنیادین درباره مشروعیت حقوقی اسنپ‌بک، جایگاه اروپا در نظم جهانی و میزان اعتماد ایران به نهاد‌های بین‌المللی است. پرسش اصلی این است که آیا دیپلماسی توان عبور از این پیچ دشوار را خواهد داشت یا خیر.
تماس تلفنی عراقچی با تروئیکای اروپایی و اتحادیه اروپا؛ هشدار ایران نسبت به تبعات اسنپ‌بک
روز جمعه ۳۱ مرداد، سیدعباس عراقچی وزیر خارجه ایران تماس تلفنی مهمی با وزرای خارجه سه کشور اروپایی (آلمان، فرانسه و بریتانیا) و همچنین کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا برقرار کرد. موضوع اصلی این تماس‌ها، بحث پیرامون سرنوشت قطع‌نامه ۲۲۳۱ و تهدید اروپایی‌ها به فعال‌سازی سازوکار موسوم به اسنپ‌بک بود. عراقچی با تشریح مواضع جمهوری اسلامی ایران تأکید کرد که سه کشور اروپایی و اتحادیه اروپا فاقد هرگونه صلاحیت قانونی و اخلاقی برای توسل به این سازوکار هستند، چراکه خود با خروج عملی از تعهدات برجامی و همراهی با آمریکا، این توافق را نقض کرده‌اند. وی هشدار داد که هرگونه تلاش برای بازگرداندن تحریم‌های لغوشده شورای امنیت می‌تواند پیامد‌های غیرقابل پیش‌بینی و جدی برای روابط ایران با جامعه بین‌الملل داشته باشد.
با این حال، عراقچی تصریح کرد که ایران همچنان مسیر دیپلماسی را ترک نکرده و آماده بررسی هر راه‌حلی است که حقوق و منافع ملت ایران را تضمین کند. او همچنین در واکنش به ایده اروپا برای تمدید قطع‌نامه ۲۲۳۱ گفت که چنین تصمیمی اساسا در اختیار شورای امنیت است و ایران در این فرایند دخالت مستقیمی نخواهد داشت؛ هرچند با دوستان خود در شورای امنیت در این زمینه مشورت خواهد کرد. این تماس نشان می‌دهد که ایران در لحظه‌ای حساس، دیپلماسی را به‌عنوان ابزار اصلی بازدارندگی به کار گرفته است. تأکید عراقچی بر «مسیر دیپلماسی» از یک سو و هشدار شدید به اروپا از سوی دیگر، نوعی سیاست «چماق و هویج معکوس» است؛ یعنی هم‌زمان با هشدار جدی، آمادگی برای مذاکره را نیز مطرح می‌کند. رویکرد تهران با هدف جلوگیری از آن است که اروپا فضای تصمیم‌گیری خود را صرفا بر پایه فشار و تهدید تنظیم کند.
موضع اروپا پس از تماس با عراقچی؛ تعهد به دیپلماسی، اما فشار برای همکاری ایران
چند ساعت پس از پایان تماس، وزرای خارجه اروپایی و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا روایت‌های خود از این گفتوگو را منتشر کردند. کایا کالاس در حساب رسمی خود در شبکه اجتماعی ایکس نوشت که «اروپا متعهد به یافتن راه‌حلی دیپلماتیک برای مسئله هسته‌ای است. اما با نزدیک‌شدن سریع ضرب‌الاجل مکانیسم بازگشت تحریم‌ها، آمادگی ایران برای تعامل با آمریکا بسیار حیاتی است. ایران همچنین باید همکاری کامل با آژانس داشته باشد. وزیر خارجه آلمان نیز تأکید کرد که «ما زمان بسیار کمی داریم و ایران باید به طور جدی در این زمینه مشارکت کند، در غیر این صورت فعال‌سازی دوباره تحریم‌ها اجتناب‌ناپذیر خواهد بود». وزیر خارجه فرانسه نیز موضع مشابهی اتخاذ کرد و از «جدیت و فوریت» در این پرونده سخن گفت. بیانیه‌های اروپایی‌ها نشان می‌دهد که آنها به دنبال استفاده از «فشار دیپلماتیک» برای وادارکردن ایران به دو اقدام مشخص هستند؛ نخست به مذاکره با آمریکا باز می‌گردد و اقدام دوم ناظر به همکاری کامل با آژانس است. به بیان دیگر، اروپا سعی دارد با تهدید اسنپ‌بک، ایران را به نرمش در این دو محور وادار کند. اما نکته کلیدی آن است که حتی در این بیانیه‌ها نیز اروپا خود را نیازمند «راه‌حل دیپلماتیک» معرفی می‌کند. این نشان می‌دهد که اروپا علاقه‌مند نیست بحران به شورای امنیت و مدیریت کامل آمریکا بازگردد، بلکه مایل است نقش میانجیگر فعال خود را حفظ کند.
ایران در برابر پیشنهاد تمدید مهلت اسنپ‌بک؛ لاریجانی و عراقچی «نه» گفتند
علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی، در موضع‌گیری اخیر خود با صراحت اعلام کرد که ایران هیچ‌گونه تمدید مهلت اسنپ‌بک را نخواهد پذیرفت. او تأکید کرد: «ما توافقی داشتیم که ظرف ۱۰ سال باید به پایان برسد؛ دیگر بنا نیست هر بار با پیشنهاد تمدید، این توافق کش‌دار شود. ایران قائل به این بازی نیست». این سخنان در شرایطی بیان شد که طی روز‌های گذشته برخی محافل سیاسی داخلی پیشنهاد داده بودند تهران با یک تمدید کوتاه‌مدت موافقت کند تا فضا برای ادامه دیپلماسی و کاهش تنش‌ها باز بماند. هم‌زمان، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، در تماس‌های خود با همتایان اروپایی همین موضع را تکرار کرد و هشدار داد که تهران به هیچ عنوان با تمدید مهلت مکانیسم ماشه همراهی نخواهد کرد.
عراقچی تصریح کرد که چنین درخواستی نه مبنای حقوقی دارد و نه با منافع ملی ایران سازگار است. این مواضع قاطعانه دست‌کم دو پیام روشن در بر دارد؛ نخست خطاب به اروپا که تهران اجازه نخواهد داد با تمدید‌های متوالی، فضای فشار زمان‌دار علیه ایران ادامه یابد. پیام دوم نیز رو به داخل است؛ اینکه دولت و دستگاه دیپلماسی زیر بار «توافق موقت» یا «تمدید‌های پی‌درپی» نخواهند رفت و تلاش می‌کنند چارچوب اصلی برجام، با همان بازه ۱۰ ساله توافق‌شده، محترم شمرده شود. تحلیلگران معتقدند این رویکرد می‌تواند جایگاه مذاکره‌کنندگان ایرانی را در چانه‌زنی تقویت کند، چراکه نشان‌دهنده انسجام موضع تهران است. با این حال، همین سخت‌گیری، احتمال مواجهه مستقیم با فعال‌سازی اسنپ‌بک از سوی اروپا را نیز افزایش می‌دهد و ریسک ورود پرونده هسته‌ای به مرحله‌ای حساس‌تر را در پی دارد. اکنون پرسش کلیدی این است که آیا قاطعیت ایران باعث عقب‌نشینی اروپا خواهد شد یا به نقطه برخورد نزدیک‌تر خواهد کرد.
ایران و روسیه؛ هم‌گرایی در برابر اقدام یک‌جانبه اروپا و آمریکا
ساعاتی پس از تماس با اروپا، عراقچی با سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، تلفنی گفتوگو کرد. در این گفتوگو، دو طرف تأکید کردند سه کشور اروپایی به دلیل نقض تعهدات برجامی و همراهی با آمریکا، صلاحیت توسل به مکانیسم ماشه را ندارند. همچنین بر لزوم خاتمه قطع‌نامه ۲۲۳۱ در موعد مقرر تأکید شد. هم‌زمان، میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در وین، گفت که اروپا هیچ استراتژی روشنی برای خروج از بن‌بست اسنپ‌بک ندارد و صرفا تهدید می‌کند، بدون اینکه راه‌حلی برای پس از آن داشته باشد. ایران با تکیه بر حمایت سیاسی روسیه (و تا حدی چین) تلاش می‌کند مشروعیت بین‌المللی اقدام اروپا را زیر سؤال ببرد. اما از منظر راهبردی، مسکو بیشتر به دنبال استفاده ابزاری از این پرونده در معادلات بزرگ‌تر خود با غرب است. به همین دلیل، هرچند روسیه مواضع حمایتی اتخاذ می‌کند، توان یا اراده کافی برای جلوگیری قطعی از فعال‌شدن اسنپ‌بک را ندارد.
دو مسیر موازی؛ از مذاکرات ایران و آژانس در وین تا سفر احتمالی مقامات آژانس به واشنگتن
روز جمعه، رضا نجفی، نماینده ایران در آژانس، اعلام کرد که مذاکرات جدیدی در وین با معاون مدیر کل آژانس در امور پادمان انجام شد. این مذاکرات بر نحوه تعامل ایران با آژانس در شرایط جدید پس از حملات آمریکا و اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای متمرکز بود. نجفی گفت که پیشرفت‌هایی حاصل شده و گفت‌و‌گو‌ها ادامه خواهد یافت. هم‌زمان، خبرگزاری بلومبرگ گزارش داد که مقامات آژانس هفته آینده به واشنگتن سفر خواهند کرد تا با مقامات آمریکایی درباره وضعیت ایران گفتوگو کنند. این سفر با هدف بررسی ذخایر اورانیوم ایران و وضعیت بازرسی‌ها انجام می‌شود. این دو روند موازی نشان می‌دهد که آژانس در حال ایفای نقش «میانجی مشروط» است که از یک‌سو با ایران مذاکره می‌کند و از سوی دیگر با آمریکا هماهنگ می‌شود. این دوگانگی موجب بی‌اعتمادی تهران شده و دلیل اصلی تغییر سیاست ایران در قبال همکاری با آژانس است. اگر واشنگتن بیش از حد بر آژانس فشار بیاورد، احتمال کاهش همکاری‌های تهران وجود دارد؛ مسئله‌ای که اروپا را نیز نگران کرده است.
نقش روسیه، چین و آمریکا در موازنه آینده
درحالی‌که اروپا بر فعال‌سازی اسنپ‌بک تهدید می‌کند، کارشناسانی، چون اولیانوف معتقدند اروپا راهبرد روشنی برای پس از این اقدام ندارد. چین نیز صراحتا اعلام کرده که با فعال‌سازی اسنپ‌بک مخالف است و چنین اقدامی را مضر برای دیپلماسی می‌داند. از سوی دیگر، آمریکا بر موضع «غنی‌سازی صفر» پافشاری می‌کند و هیچ‌گونه انعطاف از خود نشان نداده است. ایران نیز با توجه به شرایط داخلی و حملات اخیر، نمی‌تواند امتیازات بزرگ بدهد. در نتیجه، مذاکرات عملا در یک بن‌بست قرار دارد. توازن قدرت کنونی نشان می‌دهد که ایران در شرایط دشواری قرار گرفته است: اروپا ابزار فشار (اسنپ‌بک) را در اختیار دارد، آمریکا موضع سخت‌گیرانه اتخاذ کرده و روسیه و چین اگرچه حمایت لفظی دارند، اما توان یا اراده کافی برای تغییر موازنه ندارند. تنها راه ایران در این شرایط، استفاده هوشمندانه از دیپلماسی و ایجاد یک توافق سیاسی برای جلوگیری از فعال‌شدن اسنپ‌بک است.
راند آخر مذاکرات
در پی تماس تلفنی سیدعباس عراقچی با وزرای خارجه سه کشور اروپایی و کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، مقرر شد روز سه‌شنبه نشستی در سطح معاونان وزرای خارجه برگزار شود. این نشست که در فاصله‌ای کوتاه پیش از موعد تعیین‌شده اروپا برای ارسال نامه به شورای امنیت برگزار می‌شود، عملا به عنوان آخرین دور دیپلماسی پیش از احتمال فعال‌سازی مکانیسم ماشه شناخته می‌شود. بر اساس گزارش‌ها، محور اصلی مذاکرات سه‌جانبه و اتحادیه اروپا با ایران، یافتن راه‌حلی فوری برای جلوگیری از ارجاع پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت و در نهایت بازگشت خودکار تحریم‌هاست. اروپایی‌ها در هفته‌های اخیر بر ضرورت همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و آغاز گفت‌و‌گو‌های مستقیم با آمریکا تأکید کرده‌اند.
ایران، اما ضمن رد این شرط‌ها، بر ضرورت پایبندی اروپا به تعهدات برجامی و پرهیز از تهدید‌های سیاسی تأکید داشته است. طیفی از ناظران معتقدند حتی در صورت برگزاری این نشست، احتمال دستیابی به نتیجه ملموس بسیار اندک است و مذاکرات سه‌شنبه نیز مانند ادوار پیشین به تکرار مواضع طرفین محدود خواهد شد. در این تحلیل، اروپایی‌ها به دلیل فشار‌های داخلی و هماهنگی با آمریکا، نهایتا ناچار خواهند بود به سمت فعال‌سازی مکانیسم ماشه حرکت کنند؛ تصمیمی که می‌تواند پرونده هسته‌ای را وارد مرحله‌ای پرچالش‌تر کند. با این حال، دیدگاهی دیگر میان کارشناسان مطرح است که احتمال می‌دهد این نشست بتواند به توافقی موقت برای تعلیق یا تمدید شش‌ماهه مهلت مکانیسم ماشه منجر شود. در این سناریو، اروپا با تمدید محدود، فرصت تازه‌ای برای مذاکره ایجاد می‌کند، در حالی که ایران زمان بیشتری برای ارائه ابتکار عمل یا کاهش تنش در اختیار خواهد داشت. اما برخی تحلیلگران نیز بر این باورند که حتی اگر چنین تمدیدی حاصل شود، بدون وجود یک طرح عملی از سوی همه طرف‌ها برای عبور از وضعیت کنونی، بحران فقط به صورت فرسایشی ادامه خواهد یافت و صرفا زمان بیشتری برای انباشت اختلافات فراهم می‌شود. به اعتقاد این طیف، تمدید بدون راه‌حل، نه به کاهش تنش، بلکه به پیچیده‌تر‌شدن بحران منجر خواهد شد. در مجموع، نشست سه‌شنبه که هنوز محل آن نهایی تأیید نشده است، آخرین فرصت دیپلماتیک پیش از اقدام احتمالی اروپا تلقی می‌شود؛ فرصتی که اگر با ابتکار سیاسی همراه نشود، احتمالا پرونده هسته‌ای ایران وارد یکی از حساس‌ترین مقاطع سال‌های اخیر خواهد شد. به بیان دیگر، پرونده هسته‌ای ایران بار دیگر در نقطه عطفی تاریخی قرار گرفته است.
از یک سو اروپا تهدید به فعال‌سازی مکانیسم ماشه می‌کند و از سوی دیگر ایران قاطعانه هرگونه تمدید یا عقب‌نشینی از مواضع خود را رد می‌کند. تماس‌های تلفنی عراقچی با اروپا و روسیه، مذاکرات با آژانس و گزارش‌های رسانه‌ای درباره تحرکات جدید، همگی نشان می‌دهد که بازیگران مختلف تلاش دارند آینده این پرونده را به سود خود شکل دهند. آنچه مسلم است، فعال‌شدن مکانیسم ماشه می‌تواند پیامد‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی سنگینی برای ایران، منطقه و کل جامعه بین‌الملل به همراه داشته باشد؛ بنابراین همه بازیگران باید تلاش کنند مسیر دیپلماسی را باز نگه دارند و مانع از آن شوند که پرونده ایران، البته با قرائت سیاسی غرب بار دیگر به شورای امنیت بازگردد. در نهایت، آینده این بحران بیش از هر زمان دیگری به تعاملات هوشمندانه ایران با اروپا، آژانس و قدرت‌های جهانی گره خورده است. در این میان، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با سفر احتمالی مقاماتش به آمریکا، بیش از پیش زیر ذره‌بین قرار گرفته است. نتیجه نهایی این معادله به میزان انعطاف‌پذیری سیاسی طرف‌ها بستگی دارد. اگر توافقی سیاسی حاصل نشود، احتمال بازگشت تحریم‌های شورای امنیت و ورود به مرحله‌ای پرهزینه برای همه طرف‌ها بسیار بالاست.
عبدالرحمن فتح الهی - روزنامه شرق
