پس از جنگ ۱۲ روزه که ایران را در موقعیت دفاعی قرار داد، به نظر می‌رسد باکو با حمایت آنکارا و هماهنگی واشنگتن در حال بهره‌برداری از این فرصت برای پیشبرد پروژه زنگزور است.
دیدارنیوز: پس از جنگ ۱۲ روزه اسرائیل و آمریکا علیه ایران در ژوئن ۲۰۲۵، تهران تمرکز دیپلماتیک خود را بر مذاکرات هسته‌ای، گفتوگو با اروپا برای جلوگیری از فعال‌سازی مکانیسم ماشه و تقویت توان پدافندی معطوف کرده است. این شرایط، فرصتی برای باکو و آنکارا فراهم آورده تا با حمایت واشنگتن، نظم جدیدی را در قفقاز جنوبی تعریف کنند.
کریدور موهوم و جعلی زنگزور، پروژه‌ای جنجالی برای اتصال سرزمین اصلی آذربایجان به نخجوان از طریق خاک ارمنستان، به محور این تحولات تبدیل شده است. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، با اعلام تکمیل بخش آذربایجانی این کریدور تا بهار ۲۰۲۶ و تأکید بر عدم حضور مرزبانان ارمنی در این مسیر، واکنش تند ایروان و تهران را برانگیخته است. ارمنستان این اظهارات را «ادعای ارضی پنهان» می‌داند و ایران نسبت به تغییرات ژئوپلیتیکی و حضور احتمالی آمریکا در مدیریت این کریدور هشدار داده است. ترکیه، به عنوان متحد نزدیک باکو، این پروژه را از نظر ژئواکونومیک حیاتی می‌داند و به دنبال تقویت نفوذ خود در منطقه است. در این میان، رقابت دیرینه ایران و ترکیه در قفقاز و خاورمیانه وارد فاز جدیدی شده است.
ازاین‌رو ابعاد متفاوت کریدور زنگزور، مواضع طرف‌های درگیر، نقش آمریکا در این پروژه و تأثیر آن بر رقابت‌های منطقه‌ای ایران و ترکیه با تأکید بر پیامد‌های ژئوپلیتیکی و اقتصادی این تحولات، همگی نشان از این دارد که تهران باید به موازات پیگیری سایر پرونده‌های سیاست خارجی، جدیت لازم را در مدیریت تحولات مرز‌های شمالی و شمال غربی کشور هم داسته باشد. کریدور زنگزور، مسیری ۳۲کیلومتری در استان سیونیک ارمنستان، به یکی از حساس‌ترین مسائل ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی تبدیل شده است. این کریدور که قرار است سرزمین اصلی آذربایجان را از طریق خاک ارمنستان به منطقه خودمختار نخجوان و سپس به ترکیه متصل کند، نه‌تنها برای باکو و آنکارا، بلکه برای قدرت‌های فرامنطقه‌ای مانند آمریکا و اسرائیل نیز از اهمیت استراتژیک برخوردار است.
پس از جنگ ۱۲روزه ژوئن ۲۰۲۵ که ایران را در موقعیت دفاعی قرار داد، به نظر می‌رسد باکو با حمایت آنکارا و هماهنگی واشنگتن در حال بهره‌برداری از این فرصت برای پیشبرد پروژه زنگزور است. این پروژه نه‌تنها می‌تواند توازن قدرت در منطقه را تغییر دهد، بلکه پیامد‌های گسترده‌ای برای تجارت منطقه‌ای، امنیت مرزی ایران و روابط ایران و ترکیه خواهد داشت. ایران، به عنوان یکی از بازیگران کلیدی قفقاز، این پروژه را تهدیدی مستقیم برای منافع ملی خود می‌داند؛ زیرا می‌تواند ارتباط زمینی آن با ارمنستان را قطع و نفوذ ترکیه و آذربایجان را در منطقه تقویت کند.
اظهارات الهام علی‌اف و اهداف استراتژیک جمهوری آذربایجان
موضوع زنگزور در معادلات پس از جنگ اخیر اسرائیل علیه ایران از آنجا دوباره بر سر زبان‌ها افتاد که الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، در سومین مجمع جهانی رسانه‌ای شوشا در جولای ۲۰۲۵ اعلام کرد بخش آذربایجانی کریدور زنگزور تا بهار ۲۰۲۶ تکمیل خواهد شد. او این پروژه را نه‌تنها برای اتصال سرزمین اصلی آذربایجان به نخجوان، بلکه به عنوان بخشی از مسیر‌های ترانزیتی بین‌المللی با ظرفیت اولیه ۱۵ میلیون تن بار توصیف کرد. علی‌اف با اشاره به سرمایه‌گذاری‌های کلان آذربایجان در زیرساخت‌های حمل‌ونقل، از جمله بندر تجاری بین‌المللی در دریای خزر، تأکید کرد که این کریدور می‌تواند نقش کلیدی در مسیر‌های ترانزیتی شمال - جنوب و شرق - غرب ایفا کند. او با نادیده‌گرفتن مخالفت‌های ارمنستان، ادعا کرد این کریدور در زمان شوروی بخشی از راه‌آهن آذربایجان بوده و ارتباطی با شبکه ارمنستان نداشته است.
این اظهارات، همراه با تأکید علی‌اف بر عدم حضور مرزبانان ارمنی در مسیر زنگزور، واکنش تند ایروان را برانگیخت که آن را «ادعای ارضی پنهان» توصیف کرد. علی‌اف همچنین پیشنهاد آمریکا برای مدیریت این کریدور توسط یک شرکت خصوصی را رد کرد و گفت: «هیچ اپراتور، تاجر یا اجاره‌دهنده‌ای نمی‌تواند در خاک ما باشد». این موضع نشان‌دهنده عزم باکو برای حفظ کنترل کامل بر این پروژه است، هرچند به نظر می‌رسد هماهنگی‌هایی با واشنگتن و آنکارا در پشت صحنه وجود دارد.
علی‌اف همچنین به فعالیت‌های جاسوسی در مرز‌های ایران اشاره کرد و مدعی شد «جاسوس‌های حرفه‌ای» در مرز ایران و آذربایجان فعالیت می‌کنند. این اظهارات در حالی مطرح شد که گزارش‌هایی از همکاری اطلاعاتی باکو با اسرائیل و آمریکا در جریان جنگ ۱۲روزه علیه ایران منتشر شده است. این موضوع نگرانی‌های تهران را درباره نقش آذربایجان در بی‌ثباتی مناطق مرزی ایران تشدید کرده است.
واکنش ارمنستان و دفاع از حاکمیت ملی
دولت ارمنستان به رهبری نیکول پاشینیان با قاطعیت با ایده کریدور زنگزور به شکل مد نظر باکو، مخالفت کرده است. نازلی باغداساریان، سخنگوی نخست‌وزیر ارمنستان، اظهارات علی‌اف را «خارج از منطق مذاکرات» و «ادعای ارضی پنهان» خواند. او تأکید کرد هرگونه مسیر ترانزیتی باید بر اساس احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی ارمنستان باشد. باغداساریان همچنین پیشنهاد نظارت ۱۰۰ساله آمریکا بر این کریدور را رد کرد و گفت: «ارمنستان کنترل قلمرو خود را به هیچ طرف ثالثی واگذار نخواهد کرد».
ارمنستان پروژه «چهارراه صلح» را به عنوان جایگزین پیشنهاد کرده است که براساس آن، مسیر‌های ترانزیتی با احترام به حاکمیت دو کشور و با استفاده از فناوری‌های نوین مانند گذرنامه‌های بیومتریک و اسکن محموله‌ها مدیریت می‌شوند. این پروژه به دنبال ایجاد مسیر‌های ترانزیتی متقابل است که نه‌تنها آذربایجان را به نخجوان متصل کند، بلکه امکان دسترسی ارمنستان به سایر نقاط از طریق خاک با یکدیگر را فراهم آورد. با این حال، اپوزیسیون ارمنستان معتقد است پاشینیان ممکن است برای امضای توافق صلح با آذربایجان امتیازاتی بدهد که به ضرر منافع ملی ارمنستان باشد. آرتور خاچاطوریان، نماینده اپوزیسیون، با اشاره به تاریخچه مذاکرات قره‌باغ، پاشینیان را به پنهان‌کاری و دادن امتیازات بیش‌از‌حد متهم کرد. ارمنستان همچنین نگران حضور نیرو‌های خارجی، به‌ویژه آمریکایی، در این کریدور است. باغداساریان تأکید کرد که امنیت مسیر‌ها و محموله‌ها در خاک ارمنستان باید توسط خود این کشور تضمین شود و هرگونه سرمایه‌گذاری خارجی باید در چارچوب حاکمیت ارمنستان باشد. این موضع نشان‌دهنده حساسیت بالای ایروان نسبت به حفظ کنترل بر قلمرو خود است.
موضع ایران؛ تهدید ژئوپلیتیکی و نگرانی‌های امنیتی
ایران همواره کریدور زنگزور را تهدیدی مستقیم برای منافع ملی خود می‌داند؛ زیرا این پروژه می‌تواند ارتباط زمینی آن با ارمنستان را قطع و نفوذ ترکیه و آذربایجان را در منطقه تقویت کند. اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، طی نشست خبری دوشنبه هفته جاری و در واکنش به اظهارات علی‌اف تأکید کرد ایجاد گذرگاه‌ها نباید به تغییرات ژئوپلیتیکی یا خدشه به تمامیت ارضی کشور‌ها منجر شود.
او افزود: «مواضع تهران درباره اتصالات و راه‌های مواصلاتی بسیار روشن است. این اقدامات نباید به تغییر مرز‌های شناخته‌شده بین‌المللی منجر شود». احسان موحدیان، کارشناس مسائل قفقاز، در تحلیل درباره تحولات جدید در منطقه قفقاز معتقد است آمریکا، اسرائیل و انگلیس با حمایت از پروژه زنگزور به دنبال محروم‌کردن ایران از منافع اقتصادی منطقه و ایجاد ناامنی در مرز‌های شمالی آن هستند. او اشاره کرد در جریان جنگ ۱۲روزه، حملات اسرائیل به تبریز و تحرکات نظامی باکو در مرز ایران نشان‌دهنده هماهنگی میان این بازیگران برای بی‌ثباتی مناطق آذری‌نشین ایران است. موحدیان همچنین هشدار داد حضور یک شرکت آمریکایی در مدیریت کریدور زنگزور به معنای همسایگی مستقیم ایران با آمریکا خواهد بود که می‌تواند به ناامنی گسترده در مرز‌های شمالی منجر شود.
ایران همچنین نگران همکاری اطلاعاتی باکو با اسرائیل و آمریکا‌ست. گزارش‌هایی از نفوذ پهپاد‌های اسرائیلی از خاک آذربایجان و فعالیت‌های جاسوسی در مرز‌های ایران منتشر شده است. این موضوع به‌ویژه پس از جنگ اخیر حساسیت بیشتری پیدا کرده؛ زیرا تهران معتقد است باکو به دنبال تبدیل مسئله زنگزور به یک موضوع داخلی ایران است.
نقش ترکیه؛ ژئواکونومی و رقابت با ایران
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، کریدور زنگزور را از نظر ژئواکونومیک «بسیار مهم» توصیف و آن را به عنوان نمادی از آشتی منطقه‌ای معرفی کرده است. او در پرواز بازگشت از قبرس شمالی اظهار کرد این کریدور نه‌تنها برای آذربایجان، ارمنستان و ترکیه، بلکه برای کل منطقه سودمند خواهد بود. با این حال، تحلیلگران معتقدند ترکیه از موقعیت تضعیف‌شده ایران پس از جنگ ۱۲روزه برای پیشبرد اهداف خود در قفقاز و عراق استفاده می‌کند.
المانیتور در گزارشی نوشت جنگ اخیر اسرائیل علیه ایران، فرصتی برای آنکارا فراهم کرده تا رقابت دیرینه با تهران را تشدید کند. پروژه‌هایی مانند «جاده توسعه» در عراق و کریدور زنگزور بخشی از استراتژی ترکیه برای تقویت نفوذ خود در مسیر‌های ترانزیتی منطقه در خلأ ایران است. جاده توسعه، پروژه‌ای ۲۰ میلیارد دلاری برای اتصال بصره به ترکیه از طریق ۱۲۷۵ کیلومتر جاده و راه‌آهن، با حمایت قطر و امارات متحده عربی، می‌تواند نفوذ اقتصادی ترکیه را در عراق افزایش دهد و جایگاه ایران را تضعیف کند. ترکیه همچنین به دنبال استفاده از کریدور زنگزور برای اتصال به آسیای مرکزی و چین است که این امر می‌تواند جایگاه آنکارا را به عنوان یک هاب تجاری منطقه‌ای تقویت کند. دیدار اخیر اردوغان با پاشینیان در آنکارا، اولین سفر رسمی یک مقام ارمنی به ترکیه، نشان‌دهنده تلاش ترکیه برای پیشبرد مذاکرات صلح میان آذربایجان و ارمنستان و تسهیل اجرای کریدور زنگزور است. با این حال، ایران ممکن است با استفاده از اهرم‌های منطقه‌ای یا همکاری با روسیه و چین به این اقدامات پاسخ دهد.
نقش مخرب آمریکا و بازیگری در سایه
پیشنهاد آمریکا برای مدیریت کریدور زنگزور توسط یک شرکت خصوصی که ابتدا توسط ترکیه مطرح شده بود، نشان‌دهنده تلاش واشنگتن برای ایفای نقش در مذاکرات صلح آذربایجان و ارمنستان است. تام باراک، سفیر آمریکا در ترکیه، این پیشنهاد را راهی برای تضمین دسترسی آزاد به کریدور و پیشبرد دیپلماسی منطقه‌ای توصیف کرد. او در نشستی در نیویورک اطلاع داد: «ما پیشنهاد داده‌ایم که این ۳۲ کیلومتر جاده را برای ۱۰۰ سال اجاره کنیم تا همه طرف‌ها بتوانند از آن استفاده کنند». این ایده که از پیشنهاد قبلی اتحادیه اروپا الهام گرفته شده، به دنبال ایجاد یک سازوکار نظارتی بی‌طرف است که داده‌های ترانزیتی را به صورت شفاف با همه طرف‌ها به اشتراک بگذارد.
با این حال، هم ارمنستان و هم ایران با این پیشنهاد مخالفت کرده‌اند. باغداساریان تأکید کرد ارمنستان کنترل قلمرو خود را به هیچ طرف ثالثی واگذار نخواهد کرد. طیفی از نظران نیز معتقدند آمریکا به دنبال استفاده از این کریدور برای تضعیف ایران، روسیه و چین و تقویت حضور ناتو در منطقه است. او افزود این پروژه بخشی از استراتژی گسترده‌تر واشنگتن برای ایجاد کریدور‌های جعلی و محروم‌کردن ایران از منافع اقتصادی منطقه است.
راهکار‌های ایران برای مقابله
ایران برای مقابله با تهدیدات ناشی از کریدور زنگزور نیاز به یک استراتژی چندجانبه دارد. نخست تهران باید دیپلماسی فعال‌تری در قفقاز جنوبی دنبال کند و با ارمنستان همکاری نزدیک‌تری داشته باشد. تقویت روابط اقتصادی و نظامی با ایروان می‌تواند به حفظ ارتباط زمینی ایران با ارمنستان کمک کند. دوم، همکاری با روسیه و چین برای ایجاد یک جبهه مشترک علیه پروژه‌های تحت حمایت غرب ضروری است. این همکاری می‌تواند شامل ابتکارات اقتصادی مانند تقویت کریدور شمال - جنوب باشد که رقیبی برای کریدور زنگزور محسوب می‌شود. سوم، ایران باید پیام روشنی به باکو، آنکارا و واشنگتن ارسال کند که هرگونه تغییر در مرز‌های شناخته‌شده یا حضور نیرو‌های خارجی در نزدیکی مرز‌های ایران غیرقابل قبول است.
این پیام می‌تواند از طریق مانور‌های نظامی، دیپلماسی عمومی و همکاری با متحدان منطقه‌ای منتقل شود. برای جمع‌بندی باید گفت که کریدور زنگزور به عنوان یک پروژه جنجالی، فراتر از یک مسیر ترانزیتی، به ابزاری برای بازتعریف نظم ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی تبدیل شده است. باکو با حمایت آنکارا و هماهنگی واشنگتن به دنبال تحمیل این پروژه به ارمنستان و ایران است، در حالی که ایروان و تهران با تأکید بر حاکمیت ملی و تمامیت ارضی خود با آن مخالفت می‌کنند. این پروژه نه‌تنها می‌تواند ارتباط زمینی ایران با ارمنستان را قطع کند، بلکه نفوذ ترکیه و آذربایجان را در منطقه تقویت خواهد کرد. در این میان، رقابت دیرینه ایران و ترکیه وارد فاز جدیدی شده است که می‌تواند پیامد‌های گسترده‌ای برای منطقه داشته باشد.
ایران برای مقابله با این تهدیدات نیاز به دیپلماسی فعال‌تر، همکاری نزدیک‌تر و استفاده از اهرم‌های منطقه‌ای دارد. در غیر این صورت، اجرا‌شدن کریدور زنگزور می‌تواند توازن قدرت در قفقاز جنوبی را به نفع رقبای ایران تغییر دهد و چالش‌های امنیتی و اقتصادی جدیدی برای تهران ایجاد کند. این گزارش نشان داد کریدور زنگزور نه‌تنها یک پروژه زیرساختی، بلکه یک میدان رقابت ژئوپلیتیکی است که آینده منطقه را شکل خواهد داد.
