در پاییز سال ۱۳۸۲، هنگامی که سند چشم‌انداز بیست‌ساله ایران در افق ۱۴۰۴ توسط رهبر انقلاب به سران قوای سه‌گانه ابلاغ شد، امیدی بزرگ در دل‌ها شکل گرفت: ایران به‌عنوان کشوری توسعه‌یافته، پیشرو در منطقه، و الهام‌بخش در جهان اسلام. این سند، نقشه‌راهی برای پیشرفت همه‌جانبه بود که قرار بود از طریق برنامه‌های پنج‌ساله توسعه (چهارم تا ششم) ایران را به جایگاه نخست اقتصادی، علمی، و فناوری در منطقه آسیای جنوب غربی برساند.
دیدارنیوز-رضا محبی طالقانی* : در پاییز سال ۱۳۸۲، هنگامی که سند چشم‌انداز بیست‌ساله ایران در افق ۱۴۰۴ توسط رهبر انقلاب به سران قوای سه‌گانه ابلاغ شد، امیدی بزرگ در دل‌ها شکل گرفت: ایران به‌عنوان کشوری توسعه‌یافته، پیشرو در منطقه، و الهام‌بخش در جهان اسلام. این سند، نقشه‌راهی برای پیشرفت همه‌جانبه بود که قرار بود از طریق برنامه‌های پنج‌ساله توسعه (چهارم تا ششم) ایران را به جایگاه نخست اقتصادی، علمی، و فناوری در منطقه آسیای جنوب غربی برساند. اما اکنون، در آستانه سال ۱۴۰۴، پرسش‌های کلیدی پیش روی ماست: آیا این آرمان‌ها محقق شدند؟ ایران در مقایسه با رقبای منطقه‌ای مانند ترکیه، عربستان سعودی، امارات، و قطر کجا ایستاده است؟ چه موانعی سد راه این رویا‌ها شدند؟ دراین گزارش سعی می‌شود با نگاهی تحلیلی، اهداف سند را بررسی، میزان تحقق آنها را با داده‌های دقیق ارزیابی کرده، و با مقایسه‌های منطقه‌ای و مثال‌های مشخص، دلایل موفقیت‌ها و ناکامی‌ها را تحلیل نماید.
اهداف سند چشم‌انداز ۱۴۰۴: آرزو‌های یک ملت
سند چشم‌انداز ۱۴۰۴، که در ۱۳ آبان ۱۳۸۲ ابلاغ شد، تصویری از ایران آینده را در هشت بند کلیدی ترسیم کرد:
۱. توسعه‌یافتگی: تبدیل ایران به کشوری توسعه‌یافته با جایگاه برتر در منطقه.
۲. هویت اسلامی و انقلابی: حفظ و تقویت هویت اسلامی و انقلابی به‌عنوان محور هویت ملی.
۳. امنیت و رفاه اجتماعی: برخورداری از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، تأمین اجتماعی، و محیط زیست سالم.
۴. جامعه‌ای مسئول و متعهد: ایجاد جامعه‌ای فعال، ایثارگر، مؤمن، و متعهد به انقلاب و نظام اسلامی.
۵. فرصت‌های برابر و توزیع درآمد: کاهش نابرابری درآمدی، تقویت نهاد خانواده، و دوری از فقر، فساد، و تبعیض.
۶. جایگاه اول اقتصادی، علمی، و فناوری در منطقه: دستیابی به رتبه نخست در تولید ناخالص داخلی (GDP)، نوآوری علمی، و پیشرفت فناوری در منطقه (شامل ۲۵ کشور آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه، و همسایگان) با تأکید بر جنبش نرم‌افزاری، تولید علم، رشد اقتصادی پرشتاب (۸٪ سالانه)، ارتقای درآمد سرانه، و اشتغال کامل.
۷. الهام‌بخش در جهان اسلام: تبدیل ایران به الگویی فعال و مؤثر در جهان اسلام با تحکیم مردم‌سالاری دینی، توسعه کارآمد، و پویایی فکری و اجتماعی.
۸. تعامل سازنده در روابط بین‌الملل: تقویت جایگاه ایران در دیپلماسی جهانی بر اساس اصول عزت، حکمت، و مصلحت.
این اهداف، که قرار بود از طریق برنامه‌های پنج‌ساله توسعه محقق شوند، معیار‌هایی برای سنجش پیشرفت ایران در مقایسه با کشور‌های منطقه هستند.
ارزیابی دستاورد‌ها و مقایسه با کشور‌های منطقه
۱. توسعه‌یافتگی
هدف: تبدیل ایران به کشوری توسعه‌یافته با جایگاه برتر در منطقه، با تأکید بر شاخص‌های توسعه انسانی (HDI)، آموزش، سلامت، و زیرساخت‌ها.
• وضعیت ایران: شاخص توسعه انسانی (HDI) ایران در سال ۲۰۰۹ (آغاز دوره چشم‌انداز) ۰٫۷۶۹ بود (رتبه ۸۸ جهانی و ۱۴ منطقه‌ای در میان ۲۵ کشور). تا سال ۲۰۲۲، این شاخص به ۰٫۷۷۴ (رتبه ۷۶ جهانی) رسید که نشان‌دهنده پیشرفتی اندک است. نرخ باسوادی از ۸۲٫۴٪ در ۲۰۰۸ به ۸۵٫۵٪ در ۲۰۲۲ افزایش یافت و امید به زندگی از ۷۱٫۴ سال به ۷۳٫۹ سال رسید. با این حال، ایران در جذب گردشگر (هدف ۲۰ میلیون گردشگر تا ۱۴۰۴) ناکام ماند و پیش‌بینی‌ها تنها ۵٫۵ میلیون گردشگر را نشان می‌دهند.
• مقایسه با منطقه:
o امارات متحده عربی: HDI امارات در ۲۰۲۲ به ۰٫۹۱۱ (رتبه ۲۶ جهانی) رسید. این کشور با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مدرن (مانند فرودگاه دبی و منطقه آزاد جبل‌علی) و تنوع اقتصادی (گردشگری و فناوری)، در توسعه پیشتاز است. امارات در ۲۰۲۲ حدود ۱۷ میلیون گردشگر جذب کرد.
o ترکیه: ترکیه با HDI ۰٫۸۵۵ (رتبه ۴۵ جهانی) و جذب ۴۸ میلیون گردشگر در ۲۰۲۲، در توسعه زیرساختی و اقتصادی موفق‌تر بوده است. پروژه‌هایی مانند فرودگاه جدید استانبول نمونه‌ای از این موفقیت هستند.
o عربستان سعودی: عربستان با HDI ۰٫۸۷۵ (رتبه ۳۵ جهانی) و برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰، در حال بهبود زیرساخت‌ها (مانند پروژه نئوم) و جذب گردشگر (۱۲ میلیون در ۲۰۲۲) است.
o قطر: قطر با HDI ۰٫۸۵۵ (رتبه ۴۲ جهانی) و میزبانی جام جهانی ۲۰۲۲، در توسعه زیرساخت‌ها و گردشگری پیشرو است.
• تحلیل: ایران در بهبود HDI و آموزش پیشرفت‌هایی داشته، اما در زیرساخت‌ها، گردشگری، و توسعه اقتصادی از رقبای منطقه‌ای عقب‌تر است. تحریم‌ها و کمبود سرمایه‌گذاری موانع اصلی بوده‌اند.
۲. هویت اسلامی و انقلابی
هدف: حفظ و تقویت هویت اسلامی و انقلابی به‌عنوان محور هویت ملی.
• وضعیت ایران: ایران از طریق برنامه‌های فرهنگی (مانند تولیدات صداوسیما) و حمایت از محور مقاومت (مانند حزب‌الله لبنان) هویت اسلامی و انقلابی خود را حفظ کرده است. این هویت در سیاست‌های داخلی و خارجی نمود دارد.
• مقایسه با منطقه:
o عربستان سعودی: عربستان با ترویج رویکرد اسلامی مطلوب خود و سرمایه‌گذاری در اماکن مذهبی (مکه و مدینه)، هویت اسلامی سنتی را تقویت کرده، اما رویکرد انقلابی ندارد.
o ترکیه: ترکیه تحت رهبری اردوغان ترکیبی از هویت اسلامی و ملی‌گرایی را دنبال می‌کند و از دیپلماسی نرم (مانند سریال‌های تلویزیونی) بهره می‌برد.
o قطر: قطر از طریق شبکه الجزیره و حمایت از گروه‌های اسلامی، هویت اسلامی خود را ترویج می‌دهد، اما رویکردی کمتر انقلابی دارد.
• مثال‌ها:
o ایران: حمایت از فلسطین و لبنان نمونه‌ای از ترویج هویت انقلابی است.
o ترکیه: سریال‌های ترکیه‌ای مانند «حریم سلطان» نفوذ فرهنگی گسترده‌ای در جهان اسلام ایجاد کرده‌اند.
• تحلیل: ایران در حفظ هویت اسلامی و انقلابی موفق بوده، اما تأثیر آن به دلیل چالش‌های دیپلماتیک و اقتصادی محدودتر از رقبایی مانند ترکیه است.
۳. امنیت و رفاه اجتماعی
هدف: برخورداری از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، تأمین اجتماعی، و محیط زیست سالم.
• وضعیت ایران: ایران در امنیت غذایی (مانند خودکفایی در گندم در برخی سال‌ها) پیشرفت کرده، اما در رفاه و سلامت با چالش‌هایی مواجه است. سرانه هزینه‌های سلامت در ایران در ۲۰۱۹ حدود ۴۳۴ دلار بود و نرخ فقر به دلیل تورم ۴۶٫۲٪ در ۲۰۲۲ افزایش یافت. آلودگی هوا در شهر‌های بزرگ مانند تهران همچنان معضلی جدی است.
• مقایسه با منطقه:
o امارات: سرانه هزینه سلامت امارات در ۲۰۱۹ به ۱،۸۴۳ دلار رسید و سیستم تأمین اجتماعی قوی دارد. دبی به‌عنوان شهری با کیفیت زندگی بالا شناخته می‌شود.
o قطر: قطر با سرانه هزینه سلامت ۱،۸۰۷ دلار و یارانه‌های گسترده، سطح بالایی از رفاه را فراهم کرده است.
o ترکیه: ترکیه با سیستم بیمه همگانی و سرانه سلامت ۴۵۶ دلار، عملکرد بهتری در حوزه سلامت دارد.
o عربستان: عربستان با یارانه‌های سوخت و مسکن، رفاه نسبی را تأمین کرده است.
• مثال‌ها:
o ایران: برنامه خودکفایی گندم در سال ۲۰۱۸ موفقیتی قابل‌توجه بود.
o امارات: بیمارستان‌های پیشرفته دبی نمونه‌ای از سرمایه‌گذاری در سلامت هستند.
• تحلیل: ایران در امنیت غذایی پیشرفت‌هایی داشته، اما تورم و تحریم‌ها مانع تحقق اهداف رفاه و سلامت شده‌اند.
۴. جامعه‌ای مسئول و متعهد
هدف: ایجاد جامعه‌ای فعال، ایثارگر، مؤمن، و متعهد به انقلاب و نظام اسلامی.
• وضعیت ایران: برنامه‌های فرهنگی و آموزشی (مانند فعالیت‌های بسیج و برنامه‌های مذهبی) به تقویت روحیه انقلابی کمک کرده‌اند، اما نارضایتی از مشکلات اقتصادی بر تعهد اجتماعی تأثیر منفی گذاشته است.
• مقایسه با منطقه: این هدف به دلیل ماهیت خاص خود با کشور‌های منطقه قابل مقایسه نیست، اما امارات و قطر با تمرکز بر رفاه، حس تعهد اجتماعی را تقویت کرده‌اند.
• تحلیل: ایران در ترویج ارزش‌های انقلابی موفق بوده، اما مشکلات اقتصادی مانع تحقق کامل این هدف شده‌اند.
۵. فرصت‌های برابر و توزیع درآمد
هدف: کاهش نابرابری درآمدی، تقویت نهاد خانواده، و دوری از فقر، فساد، و تبعیض.
• وضعیت ایران: ضریب جینی ایران در ۲۰۲۰ حدود ۰٫۴۱ بود که نشان‌دهنده نابرابری متوسط است. نرخ بیکاری از ۱۲٫۱٪ در ۱۳۹۶ به حدود ۸٫۸٪ در ۲۰۲۲ کاهش یافت، اما هدف نرخ بیکاری تک‌رقمی پایدار محقق نشد. نرخ فقر به دلیل تورم بالا افزایش یافته است.
• مقایسه با منطقه:
o امارات: ضریب جینی ۰٫۳۲ و نرخ بیکاری ۲٫۴٪ در ۲۰۲۲ نشان‌دهنده توزیع بهتر درآمد و اشتغال است.
o ترکیه: ضریب جینی ۰٫۴۱ مشابه ایران است، اما پروژه‌های زیرساختی اشتغال‌زایی مؤثرتری داشته‌اند.
o قطر: ضریب جینی ۰٫۳۳ و نرخ بیکاری ۰٫۱٪ نشان‌دهنده نابرابری کم و اشتغال کامل است.
o عربستان: ضریب جینی ۰٫۳۵ و نرخ بیکاری ۴٫۸٪ عملکرد بهتری را نشان می‌دهد.
• مثال‌ها:
o ایران: یارانه‌های نقدی (از ۲۰۱۰) برای کاهش فقر اجرا شد، اما تأثیر آن محدود بود.
o قطر: یارانه‌های گسترده (مانند مسکن رایگان برای اتباع) نابرابری را کاهش داده است.
• تحلیل: ایران در کاهش نابرابری و فقر موفق نبوده است. تورم و سیاست‌های ناکارآمد موانع اصلی هستند.
۶. جایگاه اول اقتصادی، علمی، و فناوری در منطقه
هدف: دستیابی به رتبه نخست در تولید ناخالص داخلی (GDP)، نوآوری علمی، و پیشرفت فناوری در منطقه با رشد اقتصادی ۸٪ سالانه، ارتقای درآمد سرانه، و اشتغال کامل.
• وضعیت ایران:
o اقتصادی: تولید ناخالص داخلی ایران در ۲۰۲۲ حدود ۴۶۶ میلیارد دلار (به قیمت‌های ثابت ۲۰۱۷) بود، در حالی که ترکیه (۱٫۱۵ تریلیون دلار)، عربستان (۱٫۱ تریلیون دلار)، و امارات (۵۰۷ میلیارد دلار) پیشتاز هستند. رشد اقتصادی ایران از ۱۳۸۴ تا ۱۴۰۴ به‌طور متوسط حدود ۳٫۵٪ بود (با روایت رسمی منتشر شده که البته نقد‌هایی به شکل و درستی محاسبه آن وارد است)، بسیار کمتر از هدف ۸٪. درآمد سرانه ایران (حدود ۴،۷۰۰ دلار در ۲۰۲۲) در مقایسه با قطر (۷۰،۰۰۰ دلار) و امارات (۴۸،۷۰۰ دلار) پایین‌تر است.
o علمی: ایران در تولید مقالات علمی (۷۶،۰۰۰ مقاله در ۲۰۲۲) پیشرفت داشته و در فناوری نانو و صنایع دفاعی (مانند پهپادها) دستاورد‌های قابل‌توجهی کسب کرده است. اما بودجه تحقیق و توسعه (۰٫۸٪ از GDP) کمتر از ترکیه (۱٫۴٪) و امارات (۱٫۵٪) است.
o فناوری: ایران در فناوری‌های دفاعی موفق بوده، اما در فناوری‌های تجاری (مانند ۵ G یا هوش مصنوعی) از رقبا عقب‌تر است.
• مقایسه با منطقه:
o ترکیه: تولید ناخالص داخلی ۱٫۱۵ تریلیون دلار، رشد متوسط ۵٪، و تولید خودرو‌های برقی TOGG نشان‌دهنده پیشرفت اقتصادی و فناوری است.
o عربستان: برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰ و پروژه نئوم (شهر هوشمند ۵۰۰ میلیارد دلاری) بیانگر سرمایه‌گذاری در فناوری است.
o امارات: دبی با استراتژی هوش مصنوعی ۲۰۳۱ و شهر هوشمند، پیشتاز فناوری منطقه است.
o قطر: قطر با سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر و میزبانی جام جهانی ۲۰۲۲، در فناوری و زیرساخت پیشرو است.
• مثال‌ها:
o ایران: تولید پهپادها در حوزه دفاعی موفقیتی برجسته بوده است.
o امارات: انتصاب اولین وزیر هوش مصنوعی در جهان (۲۰۱۷) نمونه‌ای از نوآوری است.
o ترکیه: تولید خودرو برقی TOGG در ۲۰۲۲ نشانه پیشرفت فناوری است.
• تحلیل: ایران در علم و فناوری دفاعی پیشرفت کرده، اما در اقتصاد و فناوری تجاری از رقبا عقب است. تحریم‌ها، کمبود بودجه تحقیق و توسعه، و فرار مغزها موانع اصلی بوده‌اند.
۷. الهام‌بخش در جهان اسلام
هدف: تبدیل ایران به الگویی فعال و مؤثر در جهان اسلام با مردم‌سالاری دینی، توسعه کارآمد، و پویایی فکری و اجتماعی.
• وضعیت ایران: ایران از طریق حمایت از محور مقاومت (مانند حزب‌الله لبنان و حماس) و ترویج گفتمان انقلابی، در برخی کشور‌های اسلامی (لبنان، عراق، یمن) نفوذ سیاسی دارد. اما مشکلات اقتصادی (تورم ۴۶٫۲٪ در ۲۰۲۲) و نارضایتی عمومی از جذابیت این الگو کاسته است.
• مقایسه با منطقه:
o ترکیه: ترکیه با دیپلماسی نرم سریال‌های تلویزیونی و کمک‌های بشردوستانه (مانند ارسال کمک به سومالی)، نفوذ فرهنگی گسترده‌ای دارد.
o عربستان: عربستان با سرمایه‌گذاری در آموزش دینی (دانشگاه اسلامی مدینه) و میزبانی حج، نفوذ مذهبی دارد، اما کمتر سیاسی است.
o قطر: شبکه الجزیره و حمایت از جنبش‌های اسلامی (مانند اخوان‌المسلمین) نفوذ رسانه‌ای و سیاسی قطر را تقویت کرده است.
o امارات: امارات با توسعه اقتصادی و شهر‌های مدرن، الگویی برای توسعه ارائه می‌دهد، اما کمتر بر هویت اسلامی تأکید دارد.
• مثال‌ها:
o ایران: حمایت از تظاهرات ضدصهیونیستی در جهان اسلام نمونه‌ای از نفوذ سیاسی است.
o قطر: پوشش خبری الجزیره از بهار عربی (۲۰۱۱) نفوذ رسانه‌ای آن را نشان داد.
o ترکیه: سریال‌های تاریخی ترکیه در بیش از ۱۰۰ کشور پخش می‌شوند.
• تحلیل: ایران در حوزه سیاسی و مقاومت الهام‌بخش بوده، اما مشکلات داخلی مانع از تبدیل شدن به الگوی جامع توسعه شده‌اند.
۸. تعامل سازنده در روابط بین‌الملل
هدف: تقویت جایگاه ایران در دیپلماسی جهانی بر اساس اصول عزت، حکمت، و مصلحت.
• وضعیت ایران: تحریم‌های بین‌المللی (به‌ویژه پس از خروج آمریکا از برجام در ۲۰۱۸) و تنش‌های دیپلماتیک مانع از تعامل سازنده شدند. ایران روابط خود با چین و روسیه را تقویت کرده (مانند قرارداد همکاری ۲۵ ساله با چین در ۲۰۲۱)، اما در مقایسه با رقبا محدود است.
• مقایسه با منطقه:
o ترکیه: ترکیه با میانجی‌گری در بحران اوکراین (۲۰۲۲) و عضویت در ناتو، دیپلماسی فعالی دارد.
o امارات و قطر: این کشور‌ها با میزبانی رویداد‌های جهانی (مانند اکسپو ۲۰۲۰ دبی و جام جهانی ۲۰۲۲) تعاملات گسترده‌ای دارند.
o عربستان: بهبود روابط با چین و آمریکا (مانند قرارداد‌های تسلیحاتی ۲۰۱۷) جایگاه دیپلماتیک عربستان را تقویت کرده است.
• مثال‌ها:
o ایران: مذاکرات هسته‌ای (۲۰۱۵-۲۰۲۱) تلاشی برای تعامل بود، اما نتایج پایدار نداشت.
o قطر: میزبانی جام جهانی ۲۰۲۲ وجهه جهانی قطر را ارتقا داد.
• تحلیل: ایران به دلیل تحریم‌ها و انزوای دیپلماتیک به هدف تعامل سازنده نرسیده است.
دلایل عدم موفقیت: ریشه‌های ناکامی
چرا ایران نتوانست به بسیاری از اهداف سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ دست یابد؟ دلایل اصلی عبارت‌اند از:
۱. تحریم‌های بین‌المللی: تحریم‌ها صادرات نفت ایران را از ۲٫۵ میلیون بشکه در روز (۲۰۱۱) به کمتر از ۱ میلیون بشکه (۲۰۲۰) کاهش داد و دسترسی به فناوری و سرمایه را محدود کرد.
۲. وابستگی به نفت: حدود ۳۰٪ از بودجه دولت در ۲۰۲۲ به نفت وابسته بود که نوسانات قیمت نفت، رشد اقتصادی را ناپایدار کرد.
۳. ضعف در اجرا و نظارت: برنامه‌های پنج‌ساله توسعه (مانند برنامه پنجم با رشد اقتصادی ۳٫۱٪) فاقد نظارت مؤثر بودند.
۴. بوروکراسی و فساد: شاخص ادراک فساد ایران (رتبه ۱۴۷ جهانی در ۲۰۲۲) نشان‌دهنده مشکلات ساختاری است.
۵. فرار مغزها: مهاجرت حدود ۱۵۰،۰۰۰ نخبه علمی در دهه ۲۰۱۰ پیشرفت فناوری را کند کرد.
۶. تورم و سیاست‌های ناکارآمد: تورم ۴۶٫۲٪ در ۲۰۲۲ قدرت خرید مردم را کاهش داد و سیاست‌های یارانه‌ای غیرهدفمند اثربخشی محدودی داشتند.
۷. عدم جزئیات اجرایی: سند چشم‌انداز فاقد برنامه‌های عملیاتی دقیق بود که باعث شد اهداف به آرمان‌های کاغذی تبدیل شوند.
داستان ناتمام چشم‌انداز ۱۴۰۴
سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ مانند نقشه‌ای بود که مقصدی باشکوه را وعده داد، اما مسیر آن پر از موانع بود. ایران در فناوری دفاعی، تولید علم (با ۷۶،۰۰۰ مقاله در ۲۰۲۲)، و نفوذ سیاسی منطقه‌ای گام‌هایی رو به جلو برداشت، اما در شاخص‌های کلیدی اقتصادی (رشد ۳٫۵٪ به‌جای ۸٪)، اجتماعی (نرخ فقر بالا)، و دیپلماتیک (انزوای ناشی از تحریم‌ها) از رقبای منطقه‌ای مانند ترکیه، امارات، عربستان، و قطر عقب ماند. مقایسه با این کشور‌ها نشان می‌دهد که تنوع اقتصادی، سرمایه‌گذاری در فناوری (مانند پروژه نئوم عربستان یا TOGG ترکیه)، و دیپلماسی فعال کلید موفقیت آنها بوده است.
با این حال، یکی از بزرگترین انتقاد‌ها به اجرای سند چشم‌انداز ۱۴۰۴، فقدان ارزیابی علمی و جامع از روند پیشرفت آن است. در حالی که انتظار می‌رفت نهاد‌های مسئول، مانند مجمع تشخیص مصلحت نظام، گزارش‌های دوره‌ای و داده‌محور درباره میزان تحقق اهداف منتشر کنند، هیچ ارزیابی رسمی و شفافی ارائه نشده است. این فقدان شفافیت، اعتماد عمومی را تضعیف کرده و پرسش‌هایی درباره کارآمدی فرآیند‌های نظارتی ایجاد کرده است. برای مثال، هدف رشد اقتصادی ۸٪ سالانه هرگز محقق نشد، اما هیچ تحلیل رسمی از دلایل این ناکامی منتشر نشده است. این موضوع، انتقادات گسترده‌ای را برانگیخته است. آنچنانکه گفته می‌شود: «چشم‌انداز ۱۴۰۴ بدون ارزیابی علمی، فقط آرزو‌های کاغذی بود».
این عدم شفافیت، اکنون که مجمع تشخیص مصلحت نظام از تدوین سند چشم‌انداز ۱۴۳۰ خبر داده، انتقادات بیشتری را به دنبال داشته است. چگونه می‌توان برنامه‌ای جدید برای ۱۴۳۰ تدوین کرد، در حالی که هنوز ارزیابی جامعی از موفقیت‌ها و ناکامی‌های چشم‌انداز ۱۴۰۴ ارائه نشده است؟ این اقدام مجمع، به نظر برخی کارشناسان، شتاب‌زده و فاقد پشتوانه داده‌محور است. بدون تحلیل دقیق گذشته، خطر تکرار اشتباهات قبلی، مانند نبود برنامه‌های اجرایی مشخص یا نظارت ضعیف، در سند ۱۴۳۰ وجود دارد. فقدان گزارش‌های علمی و مستقل نه‌تنها اعتماد عمومی را کاهش داده، بلکه برنامه‌ریزی برای آینده را به فرایندی غیرشفاف و غیرقابل‌اعتماد تبدیل کرده است. برای مثال، اگرچه ایران در تولید علم پیشرفت داشته، اما مهاجرت نخبگان (۱۵۰،۰۰۰ نفر در دهه ۲۰۱۰) همچنان ادامه دارد و هیچ گزارش رسمی درباره تأثیر این روند بر هدف «جایگاه اول علمی» منتشر نشده است.
این انتقادات، نشان‌دهنده شکاف بین انتظارات عمومی و عملکرد نهاد‌ها هستند. باید گفت: «بدون ارزیابی ۱۴۰۴، سند ۱۴۳۰ مثل ساختن خانه‌ای جدید روی پایه‌های فروریخته است.» برای جلب اعتماد عمومی و اطمینان از موفقیت سند جدید، مجمع تشخیص باید ابتدا ارزیابی جامعی از چشم‌انداز ۱۴۰۴ منتشر کند و درس‌های آن را در برنامه‌ریزی آینده به کار گیرد.
توصیه‌هایی برای آینده
برای جلوگیری از تکرار ناکامی‌های چشم‌انداز ۱۴۰۴ و پایه‌گذاری سند ۱۴۳۰ بر مبنای واقعیات، توصیه‌های زیر ارائه می‌شود:
۱. اقتصاد مقاومتی و تنوع اقتصادی: افزایش سرمایه‌گذاری در اقتصاد دانش‌بنیان با تخصیص حداقل ۲٪ از تولید ناخالص داخلی به تحقیق و توسعه برای کاهش وابستگی به نفت (۳۰٪ بودجه دولت در ۲۰۲۲). برای مثال، توسعه استارتاپ‌های فناوری می‌تواند اشتغال و نوآوری را تقویت کند.
۲. نظارت قوی و شفافیت: ایجاد نهادی مستقل برای نظارت بر اجرای برنامه‌های توسعه با انتشار گزارش‌های دوره‌ای و داده‌محور. این نهاد باید ارزیابی جامعی از چشم‌انداز ۱۴۰۴ منتشر کند تا درس‌های آن در سند ۱۴۳۰ اعمال شود.
۳. جذب و حفظ نخبگان: اجرای سیاست‌های تشویقی مانند بورسیه‌های تحقیقاتی و ایجاد مراکز توانمند نوآوری برای جلوگیری از مهاجرت نخبگان (۱۵۰،۰۰۰ نفر در دهه ۲۰۱۰).
۴. دیپلماسی عمومی فعال: تقویت دیپلماسی عمومی از طریق تولید محتوای چندزبانه (مانند مستند‌های فرهنگی در شبکه‌های جهانی مانند الجزیره)، برگزاری رویداد‌های بین‌المللی (مانند جشنواره‌های فرهنگی)، و استفاده از شبکه‌های اجتماعی و تولیدات رسانه‌ای بین المللی برای ترویج تصویر مثبت ایران.
۵. تجارت منطقه‌ای و بین‌المللی: توسعه تجارت با کشور‌های همسایه (مانند عراق و ترکیه) از طریق کاهش تعرفه‌ها و ایجاد مناطق آزاد تجاری مشابه منطقه جبل‌علی امارات. برای نمونه، صادرات غیرنفتی ایران به عراق در ۲۰۲۲ حدود ۱۰ میلیارد دلار بود که با دیپلماسی متوازن و موفق تجاری می‌تواند دو برابر شود.
۶. توجه راهبردی به گردشگری: بهره‌برداری از پتانسیل‌های تاریخی و طبیعی و فرهنگی با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های گردشگری و بازاریابی جهانی مشابه ترکیه (۴۸ میلیون گردشگر در ۲۰۲۲). هدف‌گذاری جذب ۱۵ میلیون گردشگر تا ۱۴۳۰ با ایجاد ویزای الکترونیکی و کمپین‌های جهانی مانند «Visit Iran» ضروری است.
۷. ورزش به‌عنوان ابزار برندینگ ملی: سرمایه‌گذاری در ورزش‌های فراگیر و میزبانی رویداد‌های بین‌المللی (مانند جام ملت‌های آسیا) برای تقویت برند ملی. موفقیت قطر در میزبانی جام جهانی ۲۰۲۲ نمونه‌ای موفق است. حمایت از باشگاه‌های خصوصی پر هوادار برای حضور در رقابت‌های آسیایی و جهانی می‌تواند وجهه ایران را ارتقا دهد.
۸. برنامه عملیاتی برای مقابله با فساد ساختاری:
o شفافیت مالی: ایجاد سامانه‌های دیجیتال برای رصد تراکنش‌های دولتی (مشابه سامانه شفافیت ترکیه) و بهبود رتبه ادراک فساد ایران (۱۴۷ جهانی در ۲۰۲۲).
o اصلاحات قضایی: تقویت نهاد‌های قضایی مستقل برای رسیدگی به پرونده‌های فساد با الگوبرداری از مدل سنگاپور (رتبه ۵ جهانی در شاخص ادراک فساد).
o آموزش و فرهنگ‌سازی: اجرای برنامه‌های آموزشی برای کارمندان دولتی و مدیران درباره اخلاق حرفه‌ای و شفافیت.
o مکانیزم‌های نظارتی: تشکیل کمیته‌های نظارتی با حضور نمایندگان بخش خصوصی و جامعه مدنی برای نظارت بر قرارداد‌های دولتی و کاهش رانت.
o دیجیتالی‌سازی فرآیندها: استفاده از فناوری بلاک‌چین برای شفاف‌سازی قرارداد‌های دولتی و کاهش فساد، مشابه تجربه امارات در دبی.
۹. تقویت راهبردی بخش خصوصی و کوچک‌سازی نهاد دولت و اقتصاد دولتی:
چرا ضروری است؟ اقتصاد دولتی ایران، که حدود ۶۰٪ از تولید ناخالص داخلی را در سال ۲۰۲۲ تشکیل می‌داد، با بوروکراسی پیچیده، ناکارآمدی، و فساد ساختاری (رتبه ۱۴۷ در شاخص ادراک فساد ۲۰۲۲) همراه بوده است. تقویت بخش خصوصی و کاهش نقش دولت می‌تواند رقابت، نوآوری، و شفافیت را افزایش دهد و فساد را کاهش دهد.
اقدامات پیشنهادی:
خصوصی‌سازی هدفمند: واگذاری شرکت‌های دولتی غیراستراتژیک (مانند برخی واحد‌های صنعتی و خدماتی) به بخش خصوصی با نظارت دقیق برای جلوگیری از رانت، مشابه تجربه لهستان در دهه ۱۹۹۰ که با خصوصی‌سازی صنایع دولتی، رشد اقتصادی سالانه را به ۴٫۵٪ رساند.
کاهش بوروکراسی: ساده‌سازی فرآیند‌های صدور مجوز کسب‌وکار (ایران در شاخص سهولت کسب‌وکار بانک جهانی در ۲۰۲۰ رتبه ۱۲۷ داشت) با الگوبرداری از گرجستان، که با کاهش مجوز‌ها از ۹۰۹ به ۶ مورد در سال‌های ۲۰۰۴-۲۰۱۲، رتبه خود را به ۹ رساند و فساد را به‌طور چشمگیری کاهش داد.
حمایت از SMEها: ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر و ارائه معافیت‌های مالیاتی برای بنگاه‌های کوچک و متوسط (SMEs)، مشابه سنگاپور که ۹۹٪ شرکت‌های آن SME هستند و ۷۰٪ اشتغال را تأمین می‌کنند. این امر می‌تواند اشتغال‌زایی در ایران را تقویت کند (نرخ بیکاری ۸٫۸٪ در ۲۰۲۲). البته بی شک توسعه و تقویت بنگاه‌های کوچک و متوسط می‌بایست زیر مجموعه بنگاه هاو صنایه بزرگ و پیشران محقق شود و نه بودجه‌های فساد زای دولتی، از این رو برای توسعه و حمایت از SMEها لازم است در ابتدا توجه راهبردی به بنگاه‌های بزرگ و پیشران داشت وتوسعه صنایه کوچک را از این مسیر پیگیری کرد
شفافیت در واگذاری‌ها: استفاده از مزایده‌های آنلاین و شفاف برای واگذاری دارایی‌های دولتی.
کوچک‌سازی دولت: کاهش تعداد کارکنان بخش عمومی (حدود ۲٫۳ میلیون نفر در ۲۰۲۳) از طریق بازنشستگی زودهنگام و برون‌سپاری خدمات غیرحاکمیتی (مانند خدمات شهری) به بخش خصوصی، مشابه تجربه انگلستان در دهه ۱۹۸۰ که هزینه‌های دولت را ۲۰٪ کاهش داد.
تأثیر بر کاهش فساد: تقویت بخش خصوصی و کوچک‌سازی دولت، با کاهش مداخلات دولتی و افزایش رقابت، فرصت‌های رانت‌جویی را کم می‌کند. برای مثال، گرجستان با خصوصی‌سازی و کاهش بوروکراسی، رتبه ادراک فساد خود را از ۱۳۳ در ۲۰۰۴ به ۴۱ در ۲۰۲۲ بهبود بخشید. در ایران، کاهش نقش دولت در اقتصاد می‌تواند رانت‌های ناشی از قرارداد‌های دولتی (مانند پرونده‌های فساد در برخی شرکت‌های نفتی) را کاهش دهد.
*کارشناس ارشد توسعه کسب و کار
