شاهکار معماری کاشان؛ هزارتوی خیال در خانه عباسیان

دیدارنیوز: وسعت بالا سبب نشده که از به کار بردن ریزه‌کاری‌های هنرمندانه در بنا غفلت شود. گفته می‌شود برای ساخت این خانه ۲۰ سال زمان گذاشته شده است.

اگرچه ظاهر بیرونی خانه عباسیان بسیار ساده بوده و معماری کل ساختمان هم درونگرا است، اما سازنده در به کار بردن تزئینات برای نمای داخلی کم‌کاری نکرده است. تزئینات و گچبری‌های خانه عباسیان در عین سادگی بسیار هنرمندانه و حاوی اشکال خیال‌انگیز بوده و طیف گسترده‌ای از روش‌ها و هنر‌ها از رسمی‌بندی تا کاربندی، یزدی‌بندی، مقرنس، مشبک و قطاربندی در این خانه تاریخی به کار رفته است.

خانه عباسیان با اتاق‌های تو در تو و معماری اصیل ایرانی‌اش امروز تبدیل به یکی از نماد‌های شهر کاشان شده و هر ساله گردشگران و بازدیدکنندگان بسیاری را به سوی خود جلب می‌کند.

تاریخچه و اهمیت خانه عباسیان

خانه عباسیان را بحق باید یک شاهکار معماری کاشان دانست که در عین سادگی ظاهری در اعماق روح خود اوج هنر و شکوه معماری دوره قاجار را روایت می‌کند.

این شاهکار معماری به دستور حاج محمد ابراهیم تاجر کاشی، از تاجران معروف چینی و بلور در کاشان ساخته شده و کار ساخت آن از سال ۱۲۴۵ هجری قمری آغاز شده و اتمام آن ۲۰ سال به طول انجامیده است. البته این مدت زمان زیاد ساخت برای ساخت خانه‌ای که پنج حیاط داشته و در پنج طبقه ساخته شده و در ساخت هر گوشه‌اش از هنر‌های متنوعی استفاده شده است، به هیچ‌وجه عجیب و دور از ذهن نیست.

مجموعه تاریخی عباسیان، پنج حیاط و گودال باغچه داشته که پس از فوت مالک اولیه آن به مرور از هم تفکیک شده و به‌صورت پنج خانه مستقل درمی‌آیند.

یکی از ماجرا‌های جالب درخصوص خانه عباسیان، علت نام‌گذاری آن است. همان‌طور که ذکر شد این عمارت دارای پنج حیاط با معماری منحصربه‌فرد است که هر حیاط نام خاص خودش را دارد. بخش اندرونی را مسعودی‌فر، بخش بیرونی را عباسیان، بخش حوض‌خانه را حقانی، باغ خانه را تقوی و بخش خدمه را عباسی نام‌گذاری کرده‌اند.

گویا بعد از مرگ صاحب اولیه خانه، این مجموعه به پنج قسمت تقسیم می‌شود و وراث آن را به افراد مختلف می‌فروشند. حدود صد سال قبل آقای عباسیان از تاجران فرش کاشان حیاط بیرونی را به مبلغ بسیار بالایی خریداری می‌کند که صرف این مبلغ هنگفت برای خرید خانه موجب استفاده از نام عباسیان برای این خانه توسط مردم می‌شود.

گفته می‌شود تا به حال چهار باب خانه عباسیان خریداری و مرمت شده است که دو خانه به‌صورت گودال باغچه، یک خانه دو طبقه با حیاطی مسقف و یک خانه نیز در قالب حیاط سنتی هستند.

یکی از تفاوت‌های اصلی خانه عباسیان با سایر خانه‌های تاریخی شهر کاشان آن است که طبقه اول آن در سطحی پایین‌تر از سطح زمین قرار دارد. این امر ضمن کمک به حفظ شاکله کلی ساختمان و استحکام آن امکان دسترسی مناسب‌تر به آب را نیز فراهم می‌کرده است.

خانه عباسیان کاشان با وجود نمای بیرونی ساده‌اش، در داخل خانه با معماری و هنر خیره‌کننده به کار رفته و هر بیننده‌ای را شگفت زده می‌کند. معماری درونگرای خانه عباسیان سازگاری خوبی با اقلیم گرم و خشک منطقه دارد و جزئیات به کار رفته در آن بی‌حد است، به گونه‌ای که حتی محل آویزان کردن گوشت در خانه مشخص شده است.

اهمیت هنری و تاریخی خانه عباسیان سبب شده که از سال ۱۳۷۷ این خانه در فهرست آثار ملی کشور به ثبت برسد. در حال حاضر خانه عباسیان تحت پوشش سازمان رفاهی تفریحی شهرداری کاشان قرار دارد و البته بخشی از آن نیز در اختیار بنیاد سهراب سپهری است.

معماری خانه عباسیان

سبک معماری خانه عباسیان، «گودال باغچه» است. در این سبک معماری، بنا پایین‌تر از سطح کوچه ساخته شده تا بر استحکام و خاصیت عایقی خاک افزوده شود و دسترسی به آب قنات نیز راحت‌تر باشد. در خانه عباسیان می‌توان نظاره‌گر معماری اصیل ایرانی و طرح‌های بدیع و نقش‌های خیال‌انگیز گچبری و انواع تزئینات بود. شاخصه‌های ویژه معماری و سبک و سیاق این خانه باعث شده برخی از مجموعه‌های تلویزیونی از جمله مسافر ری، ملاصدرا و خانه‌ای در تاریکی در خانه عباسیان فیلمبرداری شوند.

فضا‌های متعدد به کار رفته در خانه عباسیان یکی از ویژگی‌های شاخص این خانه تاریخی است که وجه تمایز آن از سایر خانه‌های هم‌دوره محسوب می‌شود.

از سوی دیگر کانال ورودی آب قنات به این خانه با عبور از میان پایه‌های خشتی جلوه‌ای خاص و زیبا به حیاط خانه عباسیان بخشیده است.

به کار بردن ملات ساروج در ساخت نیز به خوبی از خطر نشت آب جلوگیری کرده و بر استحکام خانه افزوده است. خانه عباسیان شامل بخش‌های تابستان‌نشین و زمستان‌نشین است که اقامت در آن در تمام فصول سال را ممکن می‌کند.

با ورود به خانه عباسیان در اولین قدم وارد یک هشتی می‌شوید که سکو‌هایی برای استراحت در آن به چشم می‌خورد. هشتی مسقف خانه، دید مستقیم از کوچه به داخل بنا را از بین می‌برد. این هشتی از یک سو به بخش خدمه و از سوی دیگر به داخل بنا منتهی می‌شود.

کمی جلوتر دالانی شیبدار بازدیدکننده را وارد هشتی روباز و بزرگی می‌کند. یکی از مزیت‌های این هشتی بزرگ‌تر، استفاده از آن به‌عنوان اصطبل موقت برای افرادی بوده که قصد ورود به عمارت را نداشتند.

به همین منظور محلی برای علوفه حیوانات و پله‌هایی با ارتفاع کم برای سهولت حرکت چهارپایان در این بخش وجود داشته است. این هشتی به قسمت‌های بیرونی، اندرونی و طبقات پایین خانه عباسیان راه دارد.

بخش بیرونی ساختمان عباسیان شامل طبقه‌های بالا بوده که برای اسکان موقت مسافران، مهمانان تجاری و اقوام استفاده می‌شده است. اتاق‌های شاه‌نشین با تزئینات بسیاری همچون آینه‌کاری، گچبری، پنجره‌های رنگی و… مجلل‌ترین اتاق‌ها در خانه‌های قدیم به شمار می‌رفتند.

فضای موسوم به «سرپوشیده» نیز برای مراسم جشن و عزاداری استفاده می‌شده و در واقع نقشی معادل اتاق‌های کنفرانس یا سالن‌های اجتماعات امروزی را داشته است.

ایوان بهاره یکی دیگر از بخش‌های خانه عباسیان است. ایوان بهاره همان طور که از نامش برمی‌آید، در فصول معتدل سال مورد استفاده بوده و به‌وضوح می‌توان قرینه‌سازی را در این بخش مشاهده کرد؛ به‌عبارتی اگر با یک خط فرضی ایوان بهاره را به دو نیم تقسیم کنید، طرفین ایوان کاملا قرینه و مشابه هم خواهند بود.

اتاق مرکزی خانه عباسیان، اما به‌نوعی قلب این عمارت است و به همه اطراف ساختمان دید و احاطه دارد، در واقع از اتاق مرکزی می‌توان بخش اندرونی و بخش بیرونی را همزمان رویت کرد. همین امر باعث شده بود که این اتاق به صاحب‌خانه تعلق داشته باشد. تزئینات زیبایی از گچبری‌ها تا پنجره‌های مشبک گچی و در‌های ارسی، این بخش را تزئین کرده است.

اتاق شاه‌نشین خانه عباسیان نیز در قسمت اندرونی قرار گرفته است که سقفی آذین شده با طرح‌های شمسه، ستاره و آینه دارد. شومینه‌ای هم در این اتاق وجود دارد که طرح‌های تزئینی اطراف آن آب طلاکاری شده است. فضای دو جداره بالای شومینه برای هدایت دود به بیرون بوده و سوراخ‌هایی در پایین شومینه دیده می‌شود که با تزریق هوا به آتش موجب سوختن بهتر آتش می‌شده است.

در خانه عباسیان راه‌های مخفی نیز وجود داشته است. در یکی از اتاق‌های اندرونی، یک دریچه راه مخفی با تعدادی پله در زیر آن وجود دارد که گویی راه فرار خانه بوده است. اهالی خانه همچنین از این راه برای تردد به خانه‌ها و محله‌های اطراف و همین‌طور حمام عمومی بهره می‌بردند. در یکی از اتاق‌های اندرونی خانه عباسیان نیز، دریچه‌ای متصل به یک اتاقک کوچک که گفته می‌شود برای نگهداری اشیای قیمتی و گران‌قیمت از آن استفاده می‌شده، وجود دارد.

در نهایت باید گفت خانه عباسیان یکی از خانه‌های تاریخی شاخص کاشان و حتی ایران بوده که لازم است هم این خانه و هم سایر نقاط بافت تاریخی کاشان در کنار یکدیگر حفظ و احیا شوند.