رشته مطالعات زنان؛ از اسلامی سازی تا بلاتکلیفی دانشجویان: افول یا ارتقا؟

دیدارنیوز ـ شیما شعاعی: سال تحصیلی دانشگاه‌ها به نیمه و نوبت به امتحانات و ارائه‌ها رسیده است و این برای دانشجوی کارشناسی ارشد، یعنی یک چهارم زمان تحصیلش؛ با این‌حال دانشجویان رشته «مطالعات زنان و خانواده» دانشگاه تهران در این مدت بلاتکلیف بودند! چرا و چگونه؟

ضحی، دانشجوی ترم اول کارشناسی ارشد این رشته، در این‌باره می‌گوید: رشته مطالعات زنان گروه اختصاصی ندارد و ذیل گروه جامعه‌شناسی قرار دارد و تاکنون چارت درسی مشخصی به ما داده نشده است و بچه‌ها نمی‌دانند، کدام درس پیش نیاز درس‌های ترم آتی است.

وی با اشاره به اینکه در ترم جاری، نظریه‌های جامعه‌شناسی به جای نظریه‌های خانواده در برنامه آن‌ها گنجانده شده است، تصریح می‌کند: هرچند برای ما که اغلب از رشته‌های غیر مرتبط وارد این حوزه شدیم، لازم و جذاب بود، اما ضروری است نظریه‌های خانواده را هم بگذرانیم. با این‌حال به‌نظر می‌رسد مسئولان دانشگاه بنا دارند، گذراندن نظریه‌های جامعه‌شناسی را جایگزین آن کنند.

این دانشجوی مطالعات زنان ادامه می‌دهد: ما درس نظریه‌ها را با دانشجویان جامعه‌شناسی می‌گذرانیم، درحالی‌که رشته ما خاص است و این درس عام. از طرف دیگر، در کلاس توازن وجود ندارد و اغلب بچه‌های مطالعات زنان به‌دلیل تغییر رشته و یا عدم تسلط بر مفاهیم پیش‌نیاز نظریه‌های جامعه‌شناسی، دچار مشکل شدند.

ضحی درباره شیوه ثبت‌نام در دانشگاه هم می‌گوید: در حالی‌که در سایت دانشگاه اعلام شده بود، برگزاری کلاس‌ها بعد از ثبت‌نام حضوری انجام می‌گیرد، هیچ اطلاعیه‌ای برای ثبت‌نام حضوری در سایت منتشر نشد و نهایتا من و برخی از بچه‌ها یک‌باره در یک گروه مجازی اضافه و متوجه آغاز ترم تحصیلی شدیم.

وی درباره گذراندن دروس با اساتید مطالعات زنان توضیح می‌دهد: درس آسیب‌شناسی زن و خانواده را با آقای دکتر حسینی که حوزه تخصصی‌شان است، گذراندیم، اما نمی‌دانیم شرایط در ترم آتی چگونه است. حتی زمانی که بچه‌های ورودیمان برای گرفتن لیست دروس ترم آینده با آموزش تماس گرفتند، جواب سربالا شنیدند.

ضحی درباره جلسه اخیر دانشجویان این رشته با تقی آزاد ارمکی، مدیر گروه جامعه‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی تهران برای تعیین تکلیف درباره وضعیت رشته مطالعات زنان می‌گوید: آقای آزاد ارمکی گفتند چارت تحصیلی جدید تا سه هفته آینده آماده و به دانشجویان ارائه می‌شود. همچنین گفتند ارائه دروس عام، نه از روی بی برنامگی بلکه به دلیل آنکه این رشته زیرمجموعه جامعه‌شناسی است، باید ارائه شود.

حدود یک دهه از آغاز چالش‌ها بر سر رشته مطالعات زنان در نظام آموزش عالی ایران می‌گذرد تا جایی که مدتی پذیرش دانشجو در این رشته متوقف شد. خرداد سال ۹۱ رسانه‌ها از تغییر عنوان رشته مطالعات زنان به «حقوق زن در اسلام»، در پی تصمیم شورای تخصصی تحول و ارتقای علوم انسانی شورای‌عالی انقلاب فرهنگی خبر دادند. غلامعلی حدادعادل، رئیس وقت این شورا، درباره علل این تصمیم‌گیری گفته بود: «موضوع مطالعات زنان با رویکردی که هم اکنون در جهان رایج است با اسلام تعارض و تباین جدی دارد. دشمن نیز با وقوف به این موضوع، هجمه از این موضع به اسلام را در دستور کار خود قرار داده است و متاسفانه در گذشته، این مباحث مقلدانه، بدون نقد و بررسی در دانشگاه‌های ما تدریس شدند و به همین دلیل شورای عالی انقلاب فرهنگی وارد موضوع شد تا در این مورد تجدید نظر اساسی صورت گیرد». این درحالی است که در وبسایت دانشگاه تربیت مدرس، در بخش تاریخچه راه اندازی این رشته در ایران، تأکید شده است «محور تدوین سرفصل دروس، مطالعات زنان در جهان اسلام» بود.

آبان‌ سال گذشته، حمید طالب‌زاده، دبیر این شورا به خبرگزاری ایرنا اعلام کرد، ۱۶ گروه درسی ازجمله مطالعات زنان «با چهار محور اسلامی‌سازی، روزآمدسازی، بومی‌سازی و کارآمدی» مورد بازنگری قرار گرفته‌اند. وی در توجیه ضرورت این امر تأکید کرد «برخی برنامه‌های درسی فعلی در دانشگاه‌ها به همان شکل ۳۵ سال قبل باقی‌مانده است»؛ در حالی‌که نه‌تنها عمر رشته «مطالعات زنان» در ایران ۲۰ سال است بلکه این رشته همچون سایر میان رشته‌ای‌ها در سطح جهانی نیز جوان محسوب می‌شود!

علاوه براین، در بخشی از معرفی این رشته در وبسایت دانشگاه تربیت مدرس آمده است «در سال ۱۳۸۹، ابوالفضل حسنی مدیر کل دفتر گسترش وزارت علوم، از توقف صدور مجوز جدید برای ۱۲رشته علوم‌انسانی در دانشگاه‌ها خبر داد. وی اعلام کرد که محتوای برنامه‌های آموزشی موجود در ۱۲رشته با مبانی دینی هماهنگی ندارد و پایه و اساس آن‌ها بر پایه مکاتب غربی عموما مادی تنظیم شده و نیاز است که محتوا و متون درسی این رشته‌ها با توجه به مبانی عقیدتی دینی و بومی بازنگری شود. مطالعات زنان نیز از جمله رشته‌هایی معرفی شد که نیاز به بازبینی دارد» از این‌رو، به‌نظر می‌رسد جدال بر سر محتوای آموزشی مطالعات زنان بیش از آنکه مربوط به روزآمد و بومی‌سازی آن باشد، از دوگانه هویت‌یابی زن، درون خانواده و در سوی دیگر، مستقل از هر ساختار سنتی ناشی می‌شود؛ مسئله‌ای که سال‌هاست توسط سیاستگذاران فرهنگی کشور مطرح و تئوریزه شدن آن پیگیری می‌شود.

بنا بر اطلاعات موجود در وبسایت وزارت علوم، محتوای درسی بازنگری شده مقطع دکتری این رشته در سال ۱۳۹۳ منتشر شده است و سایر دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی تحت لوای این  وزارتخانه مکلف به رعایت آن هستند.

به این ترتیب، مهم‌ترین اهداف از بنا گذشتن رشته مطالعات زنان، «نظریه‌پردازی و تولید راهبرد‌های دانش‌بنیان در حوزه حقوق زنان و خانواده، نگاه جامع به حقوق زنان و مهندسی آن با تکیه بر مبانی و اصول حاکم بر قانون‌گذاری اسلامی، توسعه و بومی‌سازی مسائل زنان با تکیه بر اصول اخلاقی و ارزش‌های اسلامی، از طریق علمی، بسترسازی مناسب برای رشد تفکر علمی و اسلامی جامعه نسبت به حقوق زن، بازشناسی و تحلیل دقیق مکاتب دفاع از حقوق زنان و دفاع علمی از اندیشه اسلامی در حوزه مسائل زنان و خانواده» عنوان شده است.

مواد درسی مصوب برای رشته «مطالعات زنان و خانواده» در گرایش حقوق زن و خانواده در چهار گروه قرار گرفته است. دروس پیش نیاز، شامل قواعد فقهیه، زبان تخصصی عربی و انگلیسی، فلسفه و روش در علوم اجتماعی و نظریه‌های جنسیت می‌شود. دروس پایه، شامل فلسفه حقوق اسلامی و آیات‌الاحکام در نظام حقوق زن در اسلام می‌شود. دروس اختیاری عبارتند از: اندیشه متفکران معاصر مسلمان درباره زنان و خانواده، زن در نظام دادرسی ایران، حقوق زنان در اسناد بین‌المللی و نقد و بررسی نظریه‌های متأخر خانواده بر اساس دیدگاه اسلام. دروس تخصصی نیز شامل فقه مدنی و کیفری، زن در سیاست جنایی اسلام، حقوق تطبیقی خانواده و حقوق عمومی زن در ایران می‌شود. گروه مطالعات زنان در مقطع کارشناسی ارشد، نیز در دو گرایش «حقوق زن در اسلام» و «زن و خانواده» دانشجو می‌پذیرد.

دروس پیش‌نیاز هر دو گرایش، شامل: قواعد فقهی زنان و خانواده، زبان تخصصی انگلیسی و عربی، سلامت و بهداشت زن، فلسفه حقوق زن در اسلام، حقوق مدنی: زن و خانواده، حقوق مدنی: وصیت و ارث، کلیات حقوق، آمار، آیین دادرسی مدنی و کیفری می‌شود. زن در قرآن، روان‌شناسی زن، جامعه‌شناسی جنسیت، اصول حقوقی حاکم بر خانواده در اسلام، زن در ادیان و مکاتب در مقایسه یا اسلام، جنبش‌های اجتماعی زنان و نقد و بررسی فمینیسم، روش تحقیق کمی و کیفی از جمله دروس پایه این رشته است. دروس اختیاری آن نیز عبارتند از: تاریخ تحول جایگاه و حقوق زن در اسلام، آسیب‌شناسی مسائل زنان و خانواده، زن و توسعه، سیاستگذاری در حوزه زنان و خانواده، زن، خانواده و رسانه و زن در هنر. دروس تخصصی رشته «حقوق زن در اسلام» شامل: آیین دادرسی خانواده، حقوق و مسئولیت‌های اجتماعی و سیاسی زنان، مبانی استنباط حقوق اسلامی و حقوق کیفری زنان در اسلامی می‌شود. همچنین دروس تخصصی رشته «زن و خانواده» عبارتند از: خانواده در اسلام، تاریخ تحولات خانواده و نظریات آن، حقوق و مسئولیت‌های زن در نظام حقوقی اسلام و آسیب‌شناسی مسائل زنان و خانواده.

در حال حاضر، علاوه بر دانشگاه تهران که پس از چند سال، شروع به پذیرش دانشجو در این رشته کرده است، دانشگاه تربیت مدرس، علامه طباطبایی، الزهرا، خوارزمی، اصفهان، شیراز، الزهرا (ارومیه)، باهنر کرمان، شهید مدنی آذربایجان و غیر انتفاعی ادیان و مذاهب دارای «گروه مطالعات زنان و خانواده» هستند.

البته مطالعات زنان همچون اغلب پروژه‌های آکادمیک و مطالعاتی، برای ما وارداتی محسوب می‌شوند؛ از این‌رو نگاهی به سرفصل دروس آن در برخی از دانشگاه‌های آسیا، خاورمیانه و اروپا و آمریکا و مقایسه آن با دروس بومی‌سازی و اسلامی‌سازی شده در ایران خالی از لطف نیست.

به طور مثال، دروس پیش نیاز مطالعات زنان در دانشگاه اسکرانتون ایالات متحده آمریکا، عبارتند از: فمینیسم: نظریه و کارکرد، فلسفه زنان و فمینیسم و تغییرات اجتماعی. دروس مربوط به دانش تاریخی شامل: جنسیت و مدرنیته در ویمار آلمان، جنسیت و خانواده در آمریکای لاتین، تاریخ زنان آمریکا: از استعمار تا نیمه قرن نوزدهم و از نیمه قرن نوزدهم تا امروز، زنان در مسیحیت می‌شود. دروس  مربوط به دانش‌های اجتماعی و رفتاری این رشته نیز شامل: جنسیت و ارتباطات، زنان و توسعه در آمریکای لاتین، حقوق زنان و جایگاه آنها، زنان، اقتدار و قدرت، زنان در جامعه جهانی، موضوعات ویژه در علوم سیاسی، نژاد و روابط قومی، جامعه‌شناسی جهانی‌سازی، مسائل خانواده و سیاست‌های اجتماعی می‌شود. دروس  ادبیات و هنر نیز عبارتند از: زنان در هنر‌های تجسمی، زنان قرون وسطایی و رنسانس، متون زنان، مرز‌های نوشتن، رنگ‌هایی از زنان: ادبیات و تئوری، شکسپیر و زنان، نویسندگان زن فرانسه، ادبیات اقلیت‌های آمریکایی، نوشته‌های زنان ایتالیایی، مباحثی در فرانسه و سینمای آن، جنسیت در سینمای ایتالیا، نویسندگان اسپانیایی زبان. دروس اختیاری نیز در برگیرنده  مشاوره زنان و دختران، سلامت زنان، مباحث پیشرفته در فلسفه فمینیستی، فلسفه فمینیستی علم است.