موزه فرش ایران؛ التیامی برای زخم‌های تار و پود تاریخ مصور ایران

 

دیدارنیوز ـ سپیدار مقدم: دیوار‌های موزه فرش ایران مزین به قصه‌های مصوری است که هرکدام گوشه‌ای از تاریخ سرزمین‌مان را بیان می‌کند. گره‌هایی که فرهنگ و هنر مردمان کهن سرزمین‌مان را به‌هم وصل کرده‌اند. در تار و پود فرش‌های به یادگار مانده از دورانِ دور صدای زیر و بم زنان و مردان سرزمینم به گوش می‌رسد.

فرش‌های دست بافت زیبایی از دوران صفویه تاکنون در این موزه وجود دارد؛ نمونه‌ای از پازیریک، قدیمی‌ترین فرش جهان که در موزه آرمیتاژ روسیه نگهداری می‌شود و گویای قدمت ۲۵۰۰ ساله فرش ایرانی است نیز در این موزه خودنمایی می‌کند.

در موزه گردی که مدتی قبل از شیوع کرونا و تعطیلی موز‌ه‌ها داشتم به دیدن فرش‌های ایرانی رفتم. با عبور در سالن نمایشگاه مسحور نقش و نگار‌ها شدم. خیره به هر فرش، تاریخ را جستجو می‌کردم و خرسند که قسمتی از فرهنگ و هنر و اصالت گذشتگان را می‌بینم..

اما دیدن اندک زخم‌هایی بر تار پود برخی فرش‌ها آزار دهنده بود. نسل‌های بعد از ما هم حق دارند این تاریخ مصور را ببینند و ما باید امانتداران خوبی باشیم.

آن روز با یکی از موزه‌داران صحبت کردم و از فرشی گفتم که باید مرمت می‌شد و جواب شنیدم که نه مرمت کار داریم نه بودجه، تا اینکه چند روز پیش با موزه گرد دیگری هم صحبت شدم و شبیه آنچه خودم دیده بودم، برایم گفت و این بهانه‌ای شد که با مسئولین موزه فرش ایران قرار گفت‌وگویی بگذارم.

نسترن نیک‌نژاد، موزه دار و امین اموال موزه فرش ایران در خصوص فرش‌هایی که به این موزه وارد می‌شوند، گفت: همه فرش‌ها نیاز به ترمیم ندارند و خیلی‌هایشان سالمند. فرش‌ها اگر مشکلی نداشته باشند بعد از ثبت در شبکه و دفاتر موزه به انبار اصلی وارد می‌شوند و بر اساس درجه‌بندی به نمایش در می‌آیند و اگر فرشی مشکلی داشته باشد به‌عنوان مثال شیرازه یا ریشه‌اش ایراد داشته باشد، به راحتی ترمیم می‌شوند.

او ادامه داد: بعد از ۴۲ سال که موزه فعالیت می‌کند در بخش مرمت افراد زیادی بوده‌اند که به نوبه خود فعالیت کردند و سال‌های طلایی برای موزه رقم خورده است، اما اکنون بنا به دلایلی بخش مرمت تعطیل شده است و ما کمبود نیرو داریم و بیشتر، داوطلب‌ها مرمت و هوا دهی فرش‌ها را انجام می‌دهند.

او ادامه داد: البته برخی افراد هم علاقه جدی برای مرمت نشان نمی‌دهند به جز تعدادی اندک که آن‌ها هم به دلیل وضعیت اقتصادی و معیشتی انجام کار‌های دیگر را ترجیح می‌دهند.

نیک نژاد همچنین با بیان اینکه فرش یک هنر زنده و ماندگار است و بازدیدکنندگان هم در نگهداری آن سهیم هستند، به مشکل دیگری اشاره کرد و گفت: در نمایشگاه موزه، چون سیستم باز است بازدید کننده به خودش اجازه می‌دهد که به فرش‌ها دست بزند و قبلا که موزه فعال بود خیلی وقت‌ها با بازدید کننده بحث داشتیم.

او به اقدامات انجام شده برای جبران نبود نیروی مرمت از سوی مدیریت موزه اشاره کرد و گفت: سال گذشته مدیر مجموعه با مجوز میراث استان تهران فراخوان داد که خانم‌ها و آقایان داوطلب برای هوا دهی فرش‌ها با ما همکاری کنند که در نتیجه آن فراخوان، استاد بهرامی از طرف اتحادیه مرمت یک روز در هفته با ما همکاری کردند و دو نفر از آقایان علاقمند دو روز آمدند. بقیه خانم‌ها که دانشجویان رشته فرش مقطع لیسانس و فوق لیسانس و گرایش‌های طراحی مرمت بافت بودند به مدت یک ماه به ما کمک کردند و فرش‌های کوچک را برای هوادهی و آفتاب دهی به محوطه موزه بردیم و عکاسی هم انجام دادیم و ارائه این گزارش سبب شد وزارتخانه یک جایزه برای مرمت تعدادی فرش تخصیص دهد که امسال آقای سیف، استاد دانشگاه و کارشناس ارشد (رشته فرش)، ۲۲ تخته فرش را مرمت کرد.

امین اموال موزه فرش ایران در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه مشکل از کجا شروع شد، گفت: سال ۹۰ وزارتخانه (که آن زمان سازمان بود) موزه آبگینه، موزه فرش، موزه رضا عباسی و موزه پشت شیشه را استانی کرد و این باعث شد که خیلی از امتیاز‌های موزه گرفته شد و نیرو‌های خوب ما به سازمان منتقل شدند و از مزایا و ترفیع درجه بهره بردند.

او با گفتن اینکه هرچند مرمت فرش یک کار دلی است و ذوق هنری می‌طلبد، ادامه داد: وقتی سازمانی نیروی باتجربه اداره‌ای را بگیرد و نیروی بخشی دیگر دغدغه دریافت حقوق مکفی داشته باشد دیگر کسی نمی‌ماند که کار کند و این نتیجه ناعدالتی در برخی ادارات دولتی است که باعث می‌شود کاری انجام نشود.

نیک نژاد گفت: با توجه به اینکه در این چند سال اخیر بخش مرمت در موزه فرش تعطیل است و امسال هم وزارتخانه با توجه به تجربه فراخوان سال قبل بودجه‌ای را برای ترمیم تعدادی فرش تخصیص داد بهترین کار این است هر سال بودجه‌ای تخصیص دهند که هر ماه یک فرش مرمت شود.

امین اموال موزه فرش ایران در ادامه در خصوص چیدمان و شرایط نگهداری فرش‌ها در موزه گفت: چیدمان موزه فرش شبیه چیدمان موزه مترو پلیتن است و فرش‌ها داخل قاب یا ویترین نیستند. در درجه اول بازدید کننده باید این فرهنگ را داشته باشد که به آثار دست نزند، چون این خودش باعث تخریب و جابجایی فرش می‌شود.

او ادامه داد: اگر دما و رطوبت در نمایشگاه و انبار موزه‌ها مناسب باشد آثار سالیان سال سالم باقی می‌مانند. ما سعی خودمان را می‌کنیم که تمام اصول نگهداری از فرش‌های تاریخی رعایت شود.

نیک نژاد در مورد قدیمی‌ترین فرش‌های موزه که نیاز به ترمیم دارند، گفت: تعداد ۴ فرش سالتینگ از دوره صفویه (قرن دهم) داریم که وضعیت خیلی بدی دارند به حدی که حتی نمی‌توان مرمت‌شان کرد، چون فرسوده شده‌اند. این فرش‌ها قدمت ۵۰۰ ساله دارند و کارشناسان می‌گویند برای ترمیم این فرش‌ها نیاز به ده‌ها سال تحقیق و پژوهش است.

او با اشاره به درجه‌بندی فرش‌های موزه به دوره‌های صفویه، قاجار، پهلوی اول، پهلوی دوم و جمهوری اسلامی گفت: اکثر فرش‌ها سالم هستند و تعدادی قبلا مرمت شده بودند و تعدادی هم در این ۴۲ سال مرمت شدند وتعدادی هم نیاز به مرمت دارند و در پروژه‌های سالانه که وزارتخانه بودجه تخصیص بدهد انجام خواهد شد.

امین اموال موزه فرش ایران در پایان در خصوص فرش‌های تاریخی اهدا شده به موزه گفت: سال ۱۳۹۰ مهندس غلامعلی ملول ۲۸ قطعه قالی و قالیچه از مناطق کرمان، اصفهان و تبریز به موزه فرش ایران و مردم ایران اهدا کرد که اکثر این فرش‌ها را از حراجی‌های خارج کشور خریداری کرده بود و یک سال تمام این ۲۸ قطعه را به نمایش گذاشتیم و اکنون حدود ۱۶ قطعه از آن‌ها داخل نمایشگاه است.

او با بیان اینکه قالی‌های تصویری از کرمان و اصفهان از کار‌های خیلی عالی موزه هستند، گفت: فرش‌هایی از دوره صفویه با طرح‌های مختلف لچک ترنج و از مناطق مختلف ایران در اختیار موزه ایران است که یک سری اهدا شده و یک سری هم از جا‌های دیگر به موزه منتقل شده است و آرشیوی از فرش‌های تمام مناطق ایران در کنار هم در این موزه قرار دارند.

 

فعالیت‌های موزه فرش ایران در دوران کرونا
خانم آزاد بخش کارشناس و موزه دار موزه فرش ایران هم در خصوص فعالیت‌های این موزه در دوران کرونا گفت: فعالیت در این دوره بیشتر به صورت مجازی است. به عنوان مثال برگزاری لایو در فضای مجازی با اساتید دانشگاه‌های متعدد در حوزه قالی و هرکسی که به نوعی تخصصی در رابطه با فرش و هر آنچه مربوط به آن می شود.

او به بازدید آنلاین موزه در ایام نوروز اشاره کرد و گفت: از یکم تا پنجم فروردین ماه که به صورت مجازی بازدید از تمامی بخش‌های موزه فرش برای علاقمندان فراهم شد، چون یک سری قالی‌های موجود در انبار به لحاظ قدمتی که دارند ممکن است آنقدر پوسیده باشند که نشود جابجایشان کرد یا به دلیل تعداد زیاد قالی‌ها و محدودیت فضا نمایش همه قالی‌ها ممکن نیست.

او ادامه داد: حدود ۲۲۰۰ تخته فرش داریم و در پیج موزه فرش توضیحاتی در مورد داستان و طرح و نقش برخی از این فرش‌ها برای علاقمندان ارائه می‌دهیم. همچنین سعی می‌کنیم مقالات و کتاب‌هایی که مربوط به فرش است، به مردم معرفی کنیم.

آزادبخش در ادامه به داستان قدیمی‌ترین فرش موزه اشاره کرد و گفت: «هرچند قدیمی‌ترین قالی مربوط به ایران (پازیریک) در خارج از کشور است، ولی قدمت قالی بافی در ایران به حدود ۲۵۰۰ سال قبل بر می‌گردد. به همین دلیل می‌گوییم که قدمت قالی بافی در ایران خیلی کهن‌تر از فرشی است که در حال حاضر در نمایشگاه داریم. ولی قدیمی‌ترین فرش نمایشگاه مربوط به دوره صفویه با نام قالی سنگشکو است.

سنگشکو اسم یک شاهزاده لهستانی به نام رومان سنگشکو بوده است که در حقیقت یکی از زیباترین نمونه‌های قالی‌های سنگشکو را داشته است. حدود ۱۰ الی ۱۲ تخته از این قالی‌ها در ایران بافته شده و همه خارج از ایران هستند و زیباترین نمونه آن، چون مربوط به این شاهزاده لهستانی بود این اسم به تمام این قالی‌ها تعمیم داده شده است.

نقش و نگار قالی لچک ترنج است و انواع حیوانات و جانواران در مرکز و در کناره‌های قالی مشاهده می‌شود و این نقش و نگار‌های استفاده شده، نشانه دهنده این است که علاوه بر طراحان فرش، از هنر مینیاتورکار‌ها هم در این قالی استفاده شده است و احتمال می‌رود که این قالی مربوط به شهر کرمان باشد.

جدیدترین قالی هم که در موزه نگهداری می شود قالی‌های معاصر است که در دوره جمهوری اسلامی بافته شده است».