دیدارنیوز ـ
مژگان عطار*: این روزها خبر ناراحتکننده خودکشی دانشآموز ۱۱ ساله به دلیل مشکلات مالی یکی از تیترهای رسانههای اجتماعی است. در هر روزنامه و شبکه اجتماعی میتوان ردی از این اتفاق تلخ و واکنشهای مختلف نسبت به آن را مشاهده کرد. قبلتر نیز اخبار خودکشی چند کودک دیگر تبدیل به تیتر اول روزنامهها و اخبار شد و واکنشهای زیادی را از سمت فعالین حقوق کودکان و همه دغدغهمندان برانگیخت. تا به حال به میزان شباهت قربانیانی که اخبار خودکشی آنها رسانهای شده است فکر کردهاید؟
بعد از هر واقعه اینچنینی، سیلی از مطالب در مورد خودکشی، چرایی آن و شناخت افراد در خطر اقدام در سطح گسترده پخششده و افراد و متخصصان زیادی تلاش میکنند تا با آگاهی دادن در مورد این پدیده، میزان وقوع آن را کاهش دهند. نکتهای که از دیدگاه عموم افراد، خصوصاً صاحبان رسانه، مغفول مانده است، اثر پخش اخبار خودکشی بر تکرار این فاجعه و نقش رسانه، مخصوصا بر کودکان است. تحقیقات زیادی روی اثر پوشش خبری بر تکرار خودکشی در جمعیت عمومی انجام شده است. دو پدیده برای توضیح رابطه بین پدیده خودکشی و پخش اخبار آن در رسانهها وجود دارد: اثر ورتر [۱] (با استناد به رمان غصههای ورتر جوان اثر گوته) و اثر پاپاجنو [۲].
ورتر افکت پدیدهای است که دیوید فیلیپس، جامعه شناسی از دانشگاه کالیفرنیا، آن را کشف کرد. این اثر اشاره به رابطه مثبت بین پوشش اخبار خودکشی و رفتارهای خودکشی بعد آن در جمعیت اشاره میکند. وقتی یک رخداد خودکشی اتفاق میافتد، ارتباط مشهودی بین میزان توجه رسانهها و پوشش خبری آنها نسبت به آن رخداد و وقایع خودکشی بعدی وجود دارد. خودکشیهای گروهی و یا خودکشیهای تقلیدی در کودکان، نوجوانان و سالهای اولیه جوانی بسیار شایع است و با تعدادی از خصوصیات مشترک بین قربانیان مانند سن، جنس، عضو یک خانواده بودن رابطه دارد. موضوع مهم دیگری که به افزایش نرخ خودکشیهای بعدی در جامعه کودک و نوجوان منجر میشود، محبوبیت قربانی خودکشی است. وقتی داستان خودکشی قربانی بهصورت یک تصویر چشم گیر و برجسته گزارش میشود (برای مثال با عکسهای قربانی و یا عناوین درشت) رفتار خودکشی در جامعه افزایش مییابد. افرادی با خصوصیت مشترک با قربانی، خصوصا کودکان و نوجوانانی که نیازمند توجه هستند، ولی به دلایل متعددی دیده نمیشوند، وقتی اخبار مربوط به خودکشی را خوانده و توجه رسانهها را به قربانی مشاهده میکنند، به احتمال بیشتری دست به تقلید رفتار میزنند. نمونه مشابه این رفتار در بزرگسالان زمانی است که خبر خودکشی یک سلبریتی پخش شده و جزییات مرگش نیز اعلام میشود.
علاوه بر این به نظر میرسد تاثیر رسانهها بر رفتار خودکشی زمانی که روش خودکشی قربانی مشخص شده باشد و حتی با جزییات زیاد به آن پرداخته شده باشد، بیشتر میشود. روشهای خودکشی جزو مواردی هستند که کودکان در سنین پایین نسبت به عواقب آنها درک درستی ندارند و گاهی از سر تقلید، دست به خودکشی میزنند. نمونه مشابه این مساله در مورد کودکی اتفاق افتاد که به دلیل تقلید صحنه اعدام کشته شد. وقتی جزییات خودکشی بیان میشود، به عبارت دیگر رسانه در حال آموزش افراد برای اقدام به خودکشی است!
یادگیری مشاهدهای، از دیگر دلایلی است که صاحبان رسانه باید در هنگام پخش اخبار خودکشی به آن توجه کنند. یکی از راههای یادگیری افراد، خصوصا کودکان، از طریق مشاهده دیگران و تقلید رفتارهای آنهاست. وقتی رسانهها، جزییات نحوه خودکشی قربانی را به همراه دلایل آن پوشش میدهند، کودک یا نوجوانی که مهارتهای مقابلهای مناسب را ندارد، میآموزد که اگر کسی در زندگی دچار مشکلی مانند فقر، بیماری یا هرچیز دیگری شد، میتواند با خودکشی مساله را حل کند. کودکان و نوجوانانی که در شرایط مناسب روانی نیستند، به سادگی رفتار قربانیای که با او همانند سازی کردهاند تقلید میکنند. در جوامعی که فشار روانی بر افراد از حد تعادل بیشتر میشود و مشکلات زیادی در سطح جامعه وجود دارد، از آنجا که افراد بیشتری در آستانه فروپاشی روانی و رسیدن به مرز خودکشی هستند، اثر یادگیری مشاهدهای بیشتر دیده میشود.
برعکس این موارد، اثر پاپاجنو زمانی رخ میدهد که رسانهها در پیشگیری از خودکشی تاثیر میگذارند. این اتفاق زمانی میافتد که رسانهها، خبر خودکشی فرد را بهصورت یک داستان قابل توجه در نیاورده، ناهشیارانه از آن تمجید نکرده و آن را تیتر اخبار نکنند. کاهش میزان گزارش دهی و تغییر در کیفیت گزارش گیری در پدیده خودکشی، کاهش کوتاه مدت در رفتارهای خودکشی بعدی و تا حدودی اثر محافظتی در جامعه دارد.
با توجه به اهمیت این موضوع و دلایل ذکر شده، سازمان جهانی بهداشت دستورالعملی ۲۲ صفحهای[۳] برای متخصصان امر رسانه تهیه کرده است که در آن به تفصیل در مورد نحوه پوشش صحیح اخبار خودکشی در جهت کاهش نرخ آن صحبت کرده است. تیتر توصیههای WHO برای پوشش خبری وقایع خودکشی به شرح زیر است:
· از این فرصت برای آموزش عموم در زمینه خودکشی استفاده کنید.
· از نحوه بیانی که خودکشی را عادی سازی کند و یا آن را به عنوان راه حل ارایه مشکلات نشان دهد اجتناب کنید.
· از تکرار داستانهای خودکشی و یا تصویر سازیهای برجسته از اتفاق خودداری نمایید.
· از توصیف جزییات روش خودکشی اکیدا خودداری نمایید.
· از ارایه اطلاعات دقیق در مورد محل خودکشی یا اقدام به خودکشی خودداری کنید.
· تیتر خبر را هوشمندانه انتخاب کنید.
· در استفاده از عکس یا فیلم در خبر احتیاط کنید.
· در مورد پخش خبر خودکشی افراد مشهور بیشتر محتاط باشید.
· در تهیه خبر، نسبت به حال روانی بازماندگان مراعات کنید.
· در نظر داشته باشید که خود اصحاب رسانه نیز ممکن است تحت تاثیر اخبار خودکشی قرار گیرند.
با در نظر گرفتن توصیههای سازمان جهانی بهداشت و اثری که پخش اخبار خودکشی در افزایش احتمال تکرار این پدیده به روی جامعه کودک و نوجوان دارد، این پرسش که مرز صحیح بین اطلاع رسانی اخبار به مخاطب هدف و در نظر گرفتن تاثیرات جانبی ناخواسته این امر بر سلامت روان افراد جامعه کجاست و متولی تعیین آن چه گروهی هستند؛ تبدیل به یک پرسش اساسی شده است.
*روانشناس کودک و نوجوان
[۱]Werther effect
[۲]Papageno effect
[۳]https://www.who.int/mental_health/prevention/suicide/resource_media.pdf