دیدار نیوز - مهدی الیاسی: تیمورتاش، وزیر دربار قدرتمند رضا شاه ناگهان، برکنار و پس از مدتی کشته شد. پهلوی اول، هنگامی که به سطلنت رسید به تیمورتاش گفته بود: از این پس ما دو نفر با هم کشور را اداره می‌کنیم. اداره ارتش با من و اداره تشکیلات اداری کشور با تو.
تیمورتاش به عنوان نماینده رضا شاه در جلسات هیئت دولت شرکت می‌کرد و درباره هر موضوعی که نظر می‌داد تلقی نخست وزیر و هیئت دولت این بود که حرف تیمورتاش، حرف رضا شاه است و فورا آن نظر به تصویب می‌رسید.
تیمورتاش حتی بدون هماهنگی و اطلاع دادن به وزیر خارجه، مستقیما خودش با نمایندگان دولت‌های خارجی مذاکره می‌کرد. گاه بدون اطلاع دادن به وزرا به وزارتخانه‌ها می‌رفت و به صورت تحکم‌آمیز، دستوراتی را به معاونان وزرا و مدیران می‌داد و از وزارتخانه خارج می‌شد. بسیاری از اقداماتی که منجر به تغییر چهره ایران در دوران پهلوی اول شد و کشور را به سوی نوسازی، توسعه و مدرن شدن، پیش برد در واقع ناشی از ایده‌ها و اقدامات تیمورتاش بود.
این که چرا و چگونه چنین فرد قدر قدرتی ناگهان ستاره اقبالش خاموش و از همه مناصب عزل شد و سرانجام به قتل رسید، همیشه برای علاقه‌مندان به تاریخ و سیاست، پرسش و دغدغه‌ای جدی بوده است. پاسخ عمومی رایج این است که پهلوی اول به دلیل خودکامگی به تدریج روشنفکران اطرافش را از خود راند و برخی را قتل رساند. یا این که گفته می‌شود رضا شاه نگران قدرت‌طلبی و قدرت‌گیری تیمورتاش بود و می‌ترسید تیمورتاش پس از خودش، سودای سطلنت داشته باشد.
تمام این دلایل اگرچه تا حدود زیادی نزدیک به صحت است، اما بازگو کننده تمام ماجرا نیست. مسئله نفت و تلاش برای لغو قرارداد دارسی، یکی از دلایل اصلی عزل و قتل تیمورتاش بود، امری که در تاریخ معاصر کمتر به آن پرداخته شده و بسیاری از آن بی‌اطلاع هستند.
«دیدارنیوز» در سلسله گزارش‌هایی به تشریح جزییات این موضوع خواهد پرداخت.
سرنوشت تیمورتاش، سرنوشت امتیاز نفت دارسی
سرنوشت تلخ و غمبار تیمورتاش از سرنوشت امتیاز نفت دارسی و اوضاع و شرایطی که منجر به تجدیدنظر در آن امتیاز شد، نه تنها جدا نیست که در هم آمیخته است. قرارداد نفت دارسی در سال ۱۹۰۱ میلادی میان مظفرالدین شاه قاجار با ویلیام ناکس دارسی (سرمایه‌دار بریتانیایی) بسته شد و مدت زمان این قرارداد شصت سال بود. وزارت دریاداری انگلستان پس از مدتی ۵۱ درصد سهام شرکت دارسی را خریداری کرد و سهامدار اصلی این شرکت شد. در واقع قرارداد نفت دارسی پس از مدتی از قرارداد دولت ایران با یک شخص و شرکت خصوصی انگلیسی، به قراردادی میان دولت ایران و دولت انگلستان تبدیل شد.
در اواسط سلطنت پهلوی اول، یعنی در ششم آذر ماه سال ۱۳۱۱ پس از چندین ماه کشمکش و نزاع میان دولت ایران و شرکت نفت ایران و انگلیس (مجری قرارداد دارسی)، ناگهان دولت ایران قرارداد دارسی را ملغی اعلام کرد. سرانجام بعد از چند ماه مذاکره، قرارداد جدیدی (معروف به قرارداد ۱۹۳۳) در هشتم خرداد ماه سال ۱۳۱۲ میان طرفین دعوا بسته شد.
تیمورتاش در وقوع کشمکش‌های چندین ساله‌ای که میان دولت ایران با شرکت نفت ایران و انگلیس (مجری قرارداد دارسی) رخ داد، نقش اصلی را داشت و معترضی جدی به نحوه اجرای قرارداد دارسی بود. امتیاز دارسی در ششم آذر ماه سال ۱۳۱۱ لغو شد و تقریبا یک ماه بعد (سوم دی ماه سال ۱۳۱۱) تیمورتاش حکم برکناری‌اش از وزارت دربار را دریافت کرد. وی از ۲۹ بهمن ماه ۱۳۱۱ زندانی شد و سرانجام در نهم مهر ماه ۱۳۱۲ در زندان به قتل رسید.
کشمکش بر سر اجرای قرارداد دارسی
در دوران پهلوی اول، تا زمانی که قرارداد دارسی لغو نشده بود، کشمکش و اختلاف دائمی میان دولت ایران و شرکت نفت ایران و انگلیس در جریان بود. این اختلاف بیشتر ناشی از ماده ۱۰ امتیازنامه دارسی بود که حق‌السهم ایران را ۱۶ درصد از سود خالص شرکت، تعیین می‌کرد.
محاسبه این «سود خالص» از سوی انگلیسی‌ها پس از کسر هزینه‌های گوناگونی انجام می‌شد که غالبا ارتباطی با ایران نداشت. این مسئله منشاء اختلافات دائمی میان ایران و شرکت نفت انگلیسی شده بود و تیمورتاش (به عنوان نماینده تام‌الاختیار رضا شاه در مذاکرات برای حل اختلاف) چهار سال کوشید آن را به نحوی رضایت‌بخش حل کند، اما با لجاجت و زیاده‌خواهی طرف انگلیسی توفیقی نیافت.
«دیدارنیوز» در بخش‌های بعدی این گزارش، به تشریح جزییات این اختلافات نفتی و سرنوشت تیمورتاش خواهد پرداخت.
