رئیس پژوهشگاه رویان: سلول‌های بنیادی، دستاورد رویان بود/خون بند ناف می‌تواند سرطان را درمان کند/جوان سازی پوست در رویان پیگیری می‌شود

دیدارنیوز ـ در بخش اول گفت و گو با عبدالحسین شاهوردی رئیس پژوهشگاه رویان مروری بر تاریخچه این پژوهشگاه و بخش های اصلی آن داشتیم. بحث ناباروری و درمان آن یکی از نکات مهم در عملکرد پژوهشگاه رویان است و شاید بتوان گفت این پژوهشگاه با این دانش و توانایی خود شناخته می شود.

در بخش دوم و پایانی گفت و گو با شاهوردی رئیس پژوهشگاه رویان به دیگر بخش های فعالیت این پژوهشگاه اشاره شد. او در این بخش به فعالیت هایی که در حوزه جوان سازی پوست، درمان ناشنوایی و حتی سرطان در رویان صورت می گیرد اشاره داشت و نکاتی درباره دستاوردهای علمی و مرجعیت علمی ایران در این حوزه نیز گفت.

ببینید: گفتگوی دیدارنیوز با عبدالحسین شاهوردی در آپارات

در ادامه می توانید بخش دوم و پایانی این گفتگو را بخوانید.

دیدارنیوز: وارد برخی موارد شویم که ممکن است برای مخاطبان ما جذاب باشد. من یک زمانی در مؤسسه رویان با دکتر کاظمی گفتگو می‌کردم. یادم است که ایشان اشاره می‌کردند که شما حتی در انتخاب فرزند دختر یا پسر و حتی رنگ چشم و مو مختار هستید. یعنی ما از جهت علمی در این جایگاه قرار داریم که بر اساس مسائل ژنتیکی این کار را انجام دهیم. آیا درست است و این اتفاق رخ داده و آیا فراتر از این علم حرکت شده است؟

شاهوردی: با دانشی که به دست آوردیم این امکان به وجود آمد. یک سری مسائل اخلاقی بر این موضوعات حاکم است. الان با توسعه دانش ناباروری و سلول‌های بنیادی و توسعه دانش همانندسازی و ژن درمانی، اتفاقات عجیبی افتاده است. الان در مجموعه رویان، در کنار بحث ناباروری و درمان، یک بخش ژنتیک داریم. در واقع تشخیص پیش از لانه‌گزینی جنین است. تا چند وقت پیش این مسیر را دنبال می‌کردند که افرادی قبل از سه ماهگی بررسی می‌کردند و متوجه می‌شدند جنین مشکل دارد و مجوز سقط را می‌گرفتند. یا برای تشخیص باید عمل تهاجمی مایع آمنیوتیک را بگیرند و در محیط آزمایشگاه بررسی کنند و جواب دهند. اما خانواده‌هایی هستند که ریسک بالایی دارند. خب این امکان به وجود آمده شما زمانی که جنین را در محیط آزمایشگاه تشکیل می‌دهید یکی از سلول‌های آن را بر می‌دارید و بررسی ژنتیکی می‌کنید. برای این بررسی ژنتیکی گاهی اوقات بیماری‌هایی است که وابسته به جنس است. یعنی اینکه اگر این جنین دختر باشد این بیماری را می‌گیرد و اگر پسر باشد این مشکل را ندارد. پس شما در محیط آزمایشگاه تشخیص جنسیت می‌دهید و جنینی انتخاب می‌کنید که با منطق ژنتیک سالم است و آن را منتقل می‌کنید. الان در بیماری‌ها به شکل روتین در آزمایشگاه انجام می‌دهیم. البته مقداری هزینه‌ها را برای بیمار بالا می‌برد.

دیدارنیوز: می‌توانیم امیدوار باشیم که در آینده، معلولیت‌ها و بیماری‌هایی که در جامعه است کاهش یابد؟

شاهوردی: خیلی تأثیرگذار است. ما الان خانواده‌هایی داریم که در خانواده بیماری‌های سخت را داشته‌اند. حتی بیماری شنوایی. در محیط آزمایشگاه بررسی ژنتیکی روی آن انجام می‌شود. اگر آن ژن که معیوب است و در دانش مشخص شده اگر این ژن معیوب باشد باعث ناشنوایی می‌شود یا مشکلات عضلانی. یکی از آن سلول‌ها را برمی‌دارید در محیط آزمایشگاه، یک بررسی ملکولی انجام می‌دهید. تمام ژن‌ها را بررسی می‌کنید. آن جنینی که ژن سالم است را انتخاب می‌کنید و انتقال می‌دهید.

دیدارنیوز: بنابراین با توجه به صحبت شما می‌توانیم از خانم‌ها و آقایانی که می‌خواهند صاحب فرزند شوند قبل از اینکه فرزندشان به نتیجه برسد می‌توانند از طریق ژن درمانی و ملکول درمانی اگر معایبی دارند برطرف کنند.

شاهوردی: می‌توانند با یک بررسی ژنتیک و یک مشاوره ژنتیک این فرایند را دنبال کنند. اگر با نظر پزشک برای کار ملکولی کاندیدا شدند جنین در محیط آزمایشگاه بررسی ژنتیکی روی آن انجام می‌شود تا جنینی که سالم است را منتقل بکنند. بخصوص در خانواده‌هایی که تجربه این مشکل را در خانواده داشته‌اند و این معلولیت بوده است. آن معلولیت هم در دانش شناسایی شده است. با آن آگاهی شما می‌توانید بدانید کدام ژن مسئول است و آن ژن را در محیط آزمایشگاه بررسی می‌کنید و تشخیص می‌دهید. اگر آن مشکل را نداشته باشد، آن جنین را منتقل می‌کنید. اگر مشکل داشته باشد آن جنین را حذف می‌کنید.

دیدارنیوز: الان هر مرد و زنی برای اینکه بچه سالم داشته باشند می‌توانند به رویان و هر مرکز دیگری شبیه رویان مراجعه کنند و از سلامت فرزندشان مطلع شوند.

شاهوردی: این امکان وجود دارد. در کشور این خدمات ارائه می‌شود. خیلی می‌تواند کمک کند. بار هزینه‌ای هم روی خانواده و هم روی جامعه بردارد. بعضی از این بیماران و معلولیت‌ها سال‌های سال مشکلات زیادی به خانواده تحمیل می‌کنند. با این دانش و با این تکنیک‌ها می‌تواند اتفاق بیفتد.

دیدارنیوز: بعضی‌ها قبل از مراجعه به رویان دچار مشکلاتی بودند که الان با روش‌های سلول درمانی قابل درمان است. در این زمینه و فعالیت‌هایی که در رویان روی بحث سلول درمانی اتفاق می‌افتد توضیح دهید.

شاهوردی: یک دانش جدید که در جامعه علمی معرفی شد بحث سلول‌های بنیادی است. همیشه در بیولوژی یا زیست‌شناسی مطرح می‌شد که هر بافت بدن مثل مغز استخوان، یک سری سلول‌های اجدادی دارد که این سلول‌ها یک فرایند تمایز را دنبال می‌کنند و به عنوان یک سلول خونی -گلبول قرمز یا سلول‌های لنفوسیت یا سلول‌های دیگر- وارد جریان خون بدن می‌شوند. نمونه بارز آن مغز استخوان است. به خاطر این بحثی مطرح بود که در سرطان‌های خون، پیوند مغز و استخوان انجام می‌دادند. بحث بود در درس‌هایی که می‌خواندیم که بعضی از بافت‌ها سلول‌هایی دارد که اسم مختلف روی آن می‌گذاشتند. مثلاً در ماهیچه، سلول‌های ستاره‌ای شکل بودند که اگر عارضه‌ای بر آن بافت به وجود می‌آمد قابلیت ترمیم را داشت. بعد از مدتی دیدند که این سلول‌ها بنیاد است. اگر ضایعه کم باشد در خود همان بافت می‌توانند جبران را انجام دهند، اگر یه مقدار گسترده‌تر شد دیگر آن بافت نمی‌تواند جبران شود و حال کمکی باید بیاورید این کار را انجام دهید. در تمام بیماری‌ها این موضوع صدق می‌کند. برای بعضی از بیماری‌ها بسته به دانش راهی پیدا کرده ایم و برای بعضی از بیماری‌ها در جامعه علمی راهی پیدا نکرده‌ایم.

 دیدارنیوز: بیماری‌هایی که هنوز راهش را پیدا نکرده‌اید را بیان فرمایید.

شاهوردی: در بحث سرطان یک فصل جدیدی دارد دنبال می‌شود. در بحث سلول‌های بنیادی، سلول‌های بنیادی یکی از دستاورد‌های ما در رویان بود. اولین کاری که انجام شد ما اولین بانک خون بند ناف را به شکل خصوصی و بعد از آن به صورت عمومی در کشور راه اندازی کردیم. الان در کشور بانک عمومی بیمارستان شریعتی و سازمان انتقال خون هم این را دارد. این به عنوان یک سرمایه ملی است. این سلول‌های بنیادی خون بند ناف، قابلیت این را دارند که بیش از ۸۰ نوع بیماری را درمان کنند. اما بعضی از بیماری‌ها که بیشترین بهره را از این موضوع برده بیماری‌هایی با منشأ خونی است. در خیلی از سرطان‌ها این اتفاق افتاده و این خون بند ناف درمان قطعی می‌کند. ما در مجموعه بانک خون بند ناف بیش از ۱۲۰ یا ۱۴۰ هزار نمونه را نگهداری می‌کنیم. الان حدود ۶۰ پیوند سلول‌های بنیادی خون بند ناف در کشور انجام شده است. اگر ما این را راه‌اندازی نمی‌کردیم باید بابت هر کدام از این‌ها نزدیک ۳۰ یا ۴۰ میلیون و بیشتر، هزینه می‌کردیم و برای هر نمونه می‌گرفتیم. از آن شیرین‌تر برای ما اینکه ما در پژوهشگاه رویان چند هفته پیش مراسمی به خاطر روز جهانی خون بند ناف داشتیم. تعدادی از این بچه‌های سرطانی که با همین سلول‌هایی بنیادی درمان شده بودند حضور داشتند یک هدیه‌ای به پزشکانی که بانی این قضیه بودند اهدا کردند. این برای آدم شیرین است که به این روش یک جانی حفظ شود. این اتفاق بزرگی است.

دیدارنیوز: با توجه به صحبت‌های شما می‌توانیم بگوییم کسانی که سرطان خون دارند از این روش می‌توانند بهره‌مند شوند و سلامت باشند.

شاهوردی: بله، می‌توانند با آنکولوژیست خود در تعامل باشند، به خصوص بچه‌ها. چون یکی از شاخص‌هایی که شما آن سلول‌های بنیادی را تزریق کنید باید درصدی از وزن آن فرد باشد. در بچه‌ها چون وزنشان کم است، میزان این سلول‌ها به گونه‌ای است که جواب بدهد. اما در وزن بالا یک مقدار اگر حجم سلول کم باشد میزان آن کمتر است. الان سلول‌های بنیادی را جدا می‌کنید و در نیتروژن منفی ۱۹۶ نگهداری می‌کنید که نیاز باشد منتقل بکنید. الان خیلی از مطالعات دارد انجام می‌شود که چگونه این سلول‌ها را تکثیر کنند و تعداد آن را بالا ببرند.

دیدارنیوز: می‌شود از سلول‌های فردی به فرد دیگر هم منتقل کرد و از آن استفاده شود؟

شاهوردی: بله، مثل خون است که شما تزریق می‌کنید، این‌ها هم مشخصه‌های خاصی دارد. اشله تایپش باید مشابه فرد باشد حداقل به جای شش ششم، پنج ششم باشد. این جواب می‌دهد. در کشور ما این سرویس دارد داده می‌شود.

دیدارنیوز: بنابراین سلول‌های درمانی، روش درمان برای بیش از ۸۰ بیماری هستند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که در آینده شاید به درمان بیماری های دیگری هم منجر شود.

شاهوردی: ما الان در رویان کار‌های زیادی انجام می‌دهیم. ما سوختگی‌های قرنیه با سلول‌های بنیادی قرنیه را درمان می‌کنیم. یعنی کسانی که مشکل داشته باشند به خصوص سوختگی‌های مواد شیمیایی. الان در بیمارستان لبافی نژاد دوستانی که نیاز داشته باشند می توانیم این را برایشان تهیه کنیم. کسانی بودند که درمان شدند. چون برای سوختگی‌ها و بحث قرنیه پیوند قرنیه مطرح می‌شود. یا از افراد از این سلول از یک چشم می‌گیرند، به آن چشم پیوند می‌زنند. این قابلیت هست. ما روی استخوان غضروف به خصوص مفاصل کار‌های خوبی انجام دادیم. بعد از اینکه فرایند تحقیقات پایه‌ای در آزمایشگاه انجام می‌شود و توسعه پیدا می‌کند و روی مدل حیوانی تست می‌شود، ما با رعایت اصول اخلاقی، وارد کارآزمایی بالینی شدیم. خیلی از پروژه‌هایی که من خدمت شما می‌گویم مثل چشم یا غضروف یا انسداد عروق اندام تحتانی یا بیماری‌های قلبی یا در بحث‌های دیگری که ما دنبال می‌کنیم یا در فلج مغزی، داریم کارآزمایی بالینی را دنبال می‌کنیم.

یکی از دستاورد‌هایی که ما داشتیم اینکه تعدادی از این سلول‌ها فاز‌های کارآزمایی بالینی خود را پشت سر گذرانده اند. در فرایند مجوز از وزرات بهداشت است. در همان فرایند کارآزمایی بالینی، نتایج بسیار خوبی را گرفته است. یک تحقیقی که با حمایت شرکت بن یاخته‌های رویان ـ که یکی از شرکت‌های دانش بنیانی است که از مجموعه رویان خارج شده و در قالب یک شرکت کار خود را دنبال می‌کند ـ دارد انجام می شود یک پروژه تحقیقاتی را حمایت می‌کند و توانسته روی بچه‌های فلج مغزی با بیمارستان کودکان، کار کند. این کار دنبال می‌شود و نتایج اولیه‌اش در این تحقیق نشان می‌دهد که بچه‌هایی که در سیر زایمان با کمبود اکسیژن رو به رو شده و به مغزشان آسیب رسیده با تزریق سلول‌های بنیادی حاصل از خون بند ناف، خیلی از مسائل‌شان حل شده و توانسته‌اند شرایط و کیفیت‌شان خیلی بهتر شود.

دیدارنیوز: ما در آغاز گفتگو اشاره کردیم پژوهشگاه رویان هم بحث امنیت بهداشتی را بر عهده دارد و هم جسم و جان و هم سلامت را. یکی از ویژگی‌ها در مسائل بهداشت روان، بحث جوان سازی است. تا جایی که من از پژوهشگاه رویان با اطلاع هستم یکی از جنبه‌های پژوهشی خیلی عمیق شما بوده و بحث کارآزمایی هم تمام شده و کار دارد به صورت اجرایی در می‌آید. این جوان سازی تا چه حد و چه اندازه‌ای می‌تواند دوام داشته باشد.

شاهوردی: یکی از فعالیت‌های ما در بحث سلول‌های بنیادی و سلول درمانی، بحث جوان سازی به خصوص روی پوست است. خیلی از بیماری‌های پوستی مثل لک و پیسی با جداسازی سلول‌های رنگ دانه‌ای و انتقال آن به ناحیه‌ای که این مشکل را داشته بیمارانی که به روش‌های عادی جواب نگرفته‌اند با سلول درمانی درمان شده‌اند و نزدیک به هفتاد درصد جواب گرفته‌اند. هفتاد درصد برای بیماری که به روش‌های معمول جواب نمی‌دهد، عدد بزرگی است. روی بحث سلول‌های فیبروپلاستی برای آکنه و در سوختگی‌ها برای پوست کار‌های خوبی انجام می‌دهیم. مجوز تولید آن از وزارت بهداشت هم گرفته شده که باید فرایند‌های دیگر را دنبال کند. الان فرایند کارآزمایی بالینی انجام شده و نتایج بسیار خوبی داشته است. یکی از کار‌های خوبی که دوستان ما انجام می‌دهند بحث عفونت‌های ناشی از سوختگی است. ما الان داریم سعی می‌کنیم بتوانیم آن پرده آمونیوتیک را به عنوان یک پانسمان برای سوختگی‌های وسیع استفاده کنیم. سلول‌ها را روی آن کشت دهیم و به جای اینکه پوست را از یک منطقه دیگر به آن منطقه ببریم با این روش‌ها درمان کنیم. یک تجربه خوبی را که ما در مسیر بانک خون بند ناف به دست آوردیم خداوند در هر زایمانی قطعات یدکی انسان را به آدم می‌دهد. یعنی خون بند ناف یک سرمایه ملی است. سلول‌های مزانشیمی جفت باز خودش به عنوان یک سلول ضد التهاب است و خیلی از درمان‌ها را با این می‌توان انجام داد.

دیدارنیوز: شما تعامل‌های گوناگونی با خارج از کشور دارید. چندی پیش شما سفری برای گفتمان‌ها و یا دیپلماسی علمی به شرق آسیا داشتید. آیا سودآوری دارد؟ با توجه به تحریم‌هایی که داریم می‌توانیم از طریق بحث علم به توسعه اقتصادی هم دست پیدا کنیم؟

شاهوردی: واقعیت این است ما در کشورمان در خیلی از دانشگاه‌ها توانمندی‌های خوبی پیدا کردیم. حال به عنوان یک مرکز الگو، مجموعه رویان را مثال می‌زنم. در این سفر‌ها متوجه می‌شویم که ما دانش خوبی داریم و خیلی هم طالب دارد. چون آن‌ها هم همین گرفتاری‌ها را دارند. حالا باید مقداری فرایند‌های مستندسازی و بحث مجوز‌ها و آیین نامه‌ها و قوانین را در وزارت بهداشت تسهیل کنند. چون این به عنوان یک نقطه قوت کشور ماست. بعد با وقت بیشتری شما می‌توانید مذاکره کنید. ما کسانی داشته ایم که از اندونزی و کشور عراق دوره دیده‌اند. ما در این بحث، آدم‌های مختلف را هم درشرق آسیا و هم منطقه غرب و هم کشور‌های اروپایی به خاطر مزیت‌ها داشته‌ایم. ما در بحث مزیت‌ها در یک مرکز ناباروری ممکن است دو بیمار داشته باشیم، اما یک مرکز ۲۰ بیمار دارد. این برای کسی که می‌خواهد یاد بگیرد زمینه یادگیری‌اش بسیار مهیا‌تر از آن مجموعه است که نمونه کمی دارد. این‌ها مزیت‌های مجموعه ما است. اتفاقات خوبی افتاده است. ما در بحث ناباروری واقعاً توانمندی و دانش داریم و هم در بحث سلول‌های بنیادی توانمندی داریم.

بحث دیگر اینکه دنیا دنبال این است که بتوانند یک تغذیه سالمی داشته باشند و یک تغذیه مطمئنی داشته باشند. بحث تکثیر حیوانات است با پتانسیل‌های ژنتیکی خوب با استفاده از تکنیک‌های همانندسازی و با تکنیک‌های لقاح خارج از رحمی در دام که در یک زمان کمی تعداد قابل توجهی حیوان را تولید کنید و این کمبود را جبران کنید. در مالزی یکی از برنامه‌هایی که مطرح است این بود که می‌گویند ما به هر صورت ده درصد گوشت کشور خود را تولید می‌کنیم و می‌خواهیم آن را به ۵۰ درصد برسانیم. ما در این زمینه دو شرکت فعال در جهاد دانشگاهی داریم که هم در زمینه دام‌های بزرگ و هم در زمینه دام کوچک این قابلیت را داشتند و خیلی خریدار این دانش بودند. در موضوع سلول درمانی و خون بندناف خریدار این دانش بودند. واقعیت این است در کشورمان باید بین‌المللی فکر کنیم و بتوانیم تعاملات بین‌المللی را زیاد کنیم و بتوانیم این دانش را که به عنوان یکی از معرف‌های توانمندی جامعه ما است به دنیا منتقل کنیم. این ظرفیت هم در داخل کشور است و هم نیاز کشور‌های منطقه است.

دیدارنیوز: ما در پژوهشگاه رویان آیا روی مرز‌های دانش حرکت می‌کنیم یا فراتر از مرز‌های دانش هستیم؟

شاهوردی: به هر صورت دانش سلول‌های بنیادی و دانش همانندسازی و دستکاری‌های ژنتیکی و حتی دانش علم تولیدمثل که خدمت شما گفتم دانش نوینی است. شاخص‌های مختلفی برای تولید این دانش مطرح می‌شود که بتوانند در رنکینگ این را به حساب بیاورند و یک مجموعه‌ای را معرفی کنند. من گفتم گزارش‌های مجله سلول‌های بنیادی که حاصل تلاش انجمن سلول‌های بنیادی جهانی است نشان می‌دهد تولید این دانش و تولید این علم در کشور قابل لمس و قابل دیدن است و نام کشور ما را جزو کشور‌های پیشرو در این دانش ثبت می‌کنند. در این دانش‌های نوین، ما همیشه در موضوعات علمی میزبان بوده‌ایم و هیچ گاه مهمان نبوده‌ایم، چون حرفی برای گفتن نداشته‌ایم. الان یک اتفاق خوبی که در کشور افتاده همکاران ما به عنوان مدعو به کشور‌های مختلف؛ از ژاپن گرفته تا کشور‌های اروپایی دعوت می‌شوند و هزینه‌های آن‌ها را پرداخت می‌شود. مثلاً دوستان ما به عنوان مدعو سخنران به آنجا می‌روند و بحثی مطرح می‌کنند و بعد از آن مطالعات مشترکی شکل می‌گیرد. این اتفاق افتاده و ما در این زمینه در کشور و در مجموعه رویان کار‌های نویی را انجام داده‌ایم. اما واقعیت این است که نباید غافل شویم. دنیا نمی‌ایستد که ما فقط حرکت کنیم. دنیا هم این مشکلات و مسائل را درک می‌کند. می‌داند برای پاسخ این نیازش باید تلاش کند. یک زمانی ما در منطقه تکرو بودیم. اما الان رقیب داریم. یعنی ما نباید از سرمایه‌گذاری در این رشته‌ها غافل شویم؛ و از حمایت از پژوهش‌ها و به محصول درآوردن و ایجاد یک ارزش افزوده غافل نشویم. ما جوان هستیم. در مجموعه رویان حدوداً ده شرکت دانش بنیان شکل گرفته است. الان دو تای آن حرفه‌ای شده و می‌تواند به عنوان یک مولد در تحقیقات آینده کمک کند. اما باید روی این قضایا فکر کنیم. روی تولید محصول فکر کنیم و از آن طرف هم حمایت‌ها صورت گیرد تا این افتخاری که برای کشور به وجود آمده است بماند. اگر غافل شویم، عقب می‌مانیم. ما تلاش می‌کنیم باری از روی دوش جامعه دردمند و بیمار برداریم. مطمئنا بعد از برداشتن آن بار سلامتی به خصوص سلامتی روح و روان به آن خانواده‌ها برمی‌گردد و در نهایت شاهد یک جامعه سالمی در کشور خواهیم بود.