سیری در مقتل‌شناسی

دیدارنیوز ـ مسلم تهوری: مقتل‌نویسی یکی از زیرشاخه‌های تاریخ اسلام است. یکی از مشکلات خوانندگان کتب تاریخی پی بردن به صحت و سقم آن است. معیارهایی بیان شده تا بتوان به درستی یک متن تاریخی پی برد و بدان اعتماد کرد. همان معیار‌ها در مقتل نویسی هم ساری و جاری است. به‌طور مثال هر متن تاریخی هر چقدر به حادثه تاریخی نزدیک‌تر باشد اعتبارش بیشتر است. البته اینکه می‌گوییم زمان مورخ و تألیف به زمان حادثه نزدیک‌تر باشد شرط لازم است، ولی به هیچ عنوان شرط کافی نیست؛ و یا اینکه ذکر شده، مورخ نباید متعصب باشد؛ به عبارت دیگر مورخ می‌بایست گزارش‌های تاریخی را بی‌غرض نقل کرده باشد؛ مثلا ابن‌کثیر دمشقی کتابی به نام البدایه و النهایه دارد منتهی وی گرایش شدید به حکام اموی دارد، لذا در نقل آنچه در کربلا اتفاق افتاد با توجه به گرایشات خاص خود مطالب را نقل کرده و از این‌رو نمی‌توان به گفته‌های او اعتماد کرد. شرط دقت مورخ نیز در کتب تاریخی بسیار مهم است. تاریخ نگار نمی‌باید در نقل واقعه‌ای تاریخی داستان سرایی کند و پا را از حدود آنچه اتفاق افتاده فراتر بگذارد، کاری که ابن‌اعثم در کتاب الفتوح انجام داده است.

کتب تاریخی و مقاتل چنانچه معیار‌های ذکر شده را در بر داشته باشد می‌تواند محل تأمل و اعتماد خواننده قرار بگیرد. بر این اساس مقاتلی که تا قرن پنجم نوشته شده از اعتبار بیشتری برخوردار است و سایر مقاتل که در قرون بعدی به رشته تحریر درآمده‌اند، باید رفرنس‌های آن‌ها بررسی شود و اعتبار آن‌ها بدین وسیله ارزیابی شود.

به‌طور نمونه در دوره قاجار مقاتلی نوشته شده که متأسفانه دارای اعتبار نیستند. رسول جعفریان در این‌باره می گوید: «متأسفانه در این دوره (قاجار) دقت تاریخی وجود ندارد و از مصادر دقیق استفاده نشده است. آنچه از لحاظ بینشی در مقتل نویسی‌های این دوره وجود دارد آن است که عمدتا از زاویه اندوه و غم و مصیبت و ابتلاء به قضیه نگاه شده و کوشیده شده تا پیش از آنکه متنی تاریخی در اختیار بگذارد متنی حزن‌آور آن هم به قصد روضه‌خوانی تهیه کند. غالب این آثار برای مجالس سوگواری تألیف شده و هدف عمده‌اش فراهم کردن زمینه برای گریه بوده است».

برای آشنایی با مقاتل سره از ناسره به برخی از مقاتل معتبر و غیر معتبر اشاره می‌شود:

مقاتل معتبر

۱. مقتل ابی‌مخنف

مقتل ابی‌مخنف اولین مقتلی است که نوشته شده؛ مرحوم نجاشی رجال شناس بزرگ شیعه در کتاب رجال خود معروف به رجال نجاشی در مورد ابی‌مخنف نوشته: «شیخ اهل اخبار بود. در کوفه مورخ بزرگی بود و روایات او قابل اعتماد است».

این مقتل اکنون در دسترس نیست. منتهی قسمت‌هایی از این مقتل در کتب دیگر آمده و بدین وسیله می‌توان با مقتل ابی‌مخنف آشنا شد.  

طبری در کتاب تاریخ الامم و الملوک که به تاریخ طبری معروف است قسمت‌هایی از مقتل ابی‌مخنف را آورده است. همچنین شیخ مفید هم در ارشاد از مقتل ابی مخنف استفاده کرده است. شیخ مفید در ابتدای بخش امام حسین(ع) می‌گوید: من در اینجا مختصر آنچه کلبی گفته می‌آورم. لازم به ذکر است هشام بن سائب کلبی شاگرد ابی‌مخنف بوده است. سبط ابن جوزی نیز در تذکره الخواص قسمت‌هایی از مقتل ابی‌مخنف را آورده است.

مرحوم حاج شیخ حسن غفارنژاد (غفاری) گزارش‌های طبری از طریق مقتل ابی‌مخنف را استخراج کرد و با پاورقی‌هایی به نام مقتل الحسین چاپ کرد و بعد‌ها حجت‌الاسلام محمدهادی یوسفی غروی گزارش‌های ابی‌مخنف را از تاریخ طبری و ارشاد شیخ مفید و تذکره الخواص سبط ابن جوزی استخراج و تبویت کرد و مقدمه عالمانه‌ای هم برایش نوشت و اسمش را «وقعه الطف» گذاشت.

۲. الارشاد فی معرفة حُجَجِ الله علی الْعِباد 

این کتاب معروف به «الارشاد» تألیف شیخ مفید است. ارشاد شیخ مفید کتابی کلامی و تاریخی در مورد زندگانی ائمه‌اطهار علیهم‌السلام است. شیخ مفید با توجه به روایاتی که در اختیار داشته، ارشاد را نوشته است. بخش اعظم آن به شرح حال و ذکر فضایل امام علی و امام حسین علیهما‌السلام و واقعه کربلا اختصاص دارد. شیخ مفید در این کتاب به فضایل سایر اهل‌بیت علیهم‌السلام و یاران آنان نیز اشاره دارد. به دلیل اهمیت و جایگاه این کتاب و نویسنده آن، پژوهش‌های فراوانی درباره آن صورت گرفته است.

«مفید» کتابش را در یک مقدمه و دوازده باب به تعداد ائمه شیعه علیهم‌السلام تنظیم کرده است. در ذیل هر باب از سه تا سیزده فصل را با عناوین مختلف مربوط به مسائل تاریخی عام (حوادث مسلمانان)، مسائل تاریخی هر امام (ولادت، سرگذشت و شهادت)، فضائل، اصحاب، کلمات و خطبه‌ها، اولاد، فضیلت زیارت، کرامات و معجزات و مناظرات و احتجاج­‌های آن بزرگواران آورده است. باب سوم کتاب پیرامون امام حسین علیه‌السلام، فضائل و زیارت و ذکر مقتل و مصائب آن امام است.

۳. لهوف

در میان مقاتل، لهوف سید بن‌طاووس، از معتبرترین‌ها و البته موجزترین‌هاست و ترجمه سید احمد فهری را می‌توان روان‌ترین برگردان آن به زبان فارسی دانست. وی واژه «لهوف» را به آه سوزان ترجمه کرده است. لهوف را نمی‌توان یک اثر تاریخی دانست و اگر کسی بخواهد به‌عنوان یک کتاب تاریخی به این منبع مراجعه کند با پرسش‌های بسیاری مواجه می‌شود. به‌طور مثال بخش‌هایی از اتفاقاتی که در زندگی امام حسین علیه‌السلام افتاده به دلیل همان مختصر بودن کتاب مطرح نشده است. سید بن‌طاووس، کتاب را با نگاهی عرفانی نگاشته و از همین رو است که عنوان هر بخش را «مسلک» نامیده است. مسلک اول را با حوادث قبل از ماجرای عاشورا؛ ولادت امام حسین علیه‌السلام و مراسم ولادت او؛ تعبیر خواب ام‌الفضل و گریه شدید پیامبر (ص) بر امام مولود آغاز کرده است و در مسلک‌های بعد، زمانه پس از شهادت امام حسن علیه‌السلام، حج و سخنرانی امام حسین علیه‌السلام در مکه... و نهایتا آنچه در روز عاشورا در کربلا بر امام و اهل‌بیت او رفت را مسلک‌به‌مسلک آورده است و در پایان نیز تدفین اجساد مطهر شهدای کربلا را شرح داده است.
 
۴. نفس المهموم

شیخ عباس قمی، مقتلی مفصل‌تر از لهوف به یادگار گذاشته با نام «نفس‌المهموم» که نامش برگرفته از حدیث امام صادق علیه‌السلام است که فرمود: «نَفَسُ المَهمومِ لِظُلمِنا تَسبیحٌ وَ همُّه لَنا عِبادَةٌ وَ کِتمانُ سِرّنا جِهادُ فی سَبیلِ‌الله» ترجمه: نَفَس کسی که به خاطر مظلومیت ما اندوهگین شود تسبیح است، اندوه بر ما عبادت است و کتمان و پوشاندن راز ما جهاد در راه خداست. نفس‌المهموم از لهوف مفصل‌تر و از همین روی به لحاظ تاریخ‌شناسانه دقیق‌تر است.

آغازش همانند لهوف با ولادت امام است، اما پایانش با قیام مختار خاتمه یافته. باب اول، حاوی دو فصل است؛ فضایل امام حسین علیه‌السلام و همچنین ثواب گریستن در عزای امام حسین و لعن قاتلان وی. باب دوم، حاوی رخداد‌هایی است که بعد از بیعت کردن مردم با یزید بن‌معاویه تا شهادت امام حسین علیه‌السلام اتفاق افتاده است. این باب مفصل‌ترین باب کتاب و در ۲۰ فصل تنظیم شده است. باب سوم، حاوی وقایع بعد از شهادت امام حسین است. باب چهارم، حاوی رویداد‌های پس از شهادت امام حسین علیه‌السلام، مانند گریستن آسمان، ناله فرشتگان و گریستن جنیان است. باب پنجم، درباره فرزندان و زنان امام و فضیلت زیارت آن‌ها و همچنین ستم حاکمان ظالم در تخریب بارگاه حسینی است. در خاتمه کتاب، قیام توابین و قیام مختار شرح داده شده است.
 
۵. مقتل جامع سیدالشهداء

مقتل جامع سیدالشهداء علیه‌السلام، مقتل و کتابی تاریخی به زبان فارسی درباره امام حسین علیه‌السلام و واقعه عاشورا است. این کتاب با همکاری گروهی از تاریخ‌پژوهان، زیر نظر مهدی پیشوایی در ۲ جلد منتشر شده است.

در این مقتل به مباحثی همچون: سیری در مقتل‌نویسی و تاریخ نگاری عاشورا، سیری در ادوار زندگی و شخصیت امام حسین علیه‌السلام، شهادت امام در گفتار پیامبران و امامان، پیشگویی‌های شهادت امام، فضیلت گریستن و عزادارای، ریشه‌ها و فلسفه قیام، نهضت عاشورا از آغاز تا ورود امام حسین به کربلا، نامه نگاری کوفیان و اعزام مسلم، از ورود امام به کربلا تا روز عاشورا، رویداد‌های روز عاشورا تا شهادت بنی‌هاشم، مبارزه و شهادت بنی‌هاشم، کیفیت نبرد و شهادت امام حسین و حوادث پس از شهادت امام علیه‌السلام آمده است.

دکتر محمدحسین رجبی دوانی در مورد مقتل جامع سیدالشهداء می‌گوید: «مقتل جامع سیدالشهداء» یک اثر علمی قابل‌توجه و تراز اول است. این کتاب یک اثر عالمانه و ابداعی است و همان‌طور که در مقدمه کتاب اشاره شده است در این کتاب صرفاً به وقایع قیام و شهادت امام حسین علیه‌السلام اکتفا نشده و علاوه بر آن تحلیل‌ها و پاسخ به شبهات، علل وقوع حادثه عاشورا و مسائل دیگری که مرتبط با این واقعه بوده بررسی شده است.

این کتاب به‌عنوان منبع معتبر مقتل سیدالشهداء علیه‌السلام کافی و جامع است. در بسیاری از مقاتل، اسمی از یاران امام نمی‌آید یا فقط اشاره مختصری به آن‌ها شده است، زیرا پرداختن به سابقه و زندگی آن‌ها را در حوزه کاری خود نمی‌دانستند، اما از جمله نقاط قوت این کتاب، معرفی اصحاب و یاران امام حسین علیه‌السلام به نحوی است که قابل الگوبرداری و تحقیق و بررسی برای مخاطبان باشد».

مقاتل نامعتبر

۱. روضه‌الشهداء

کتاب «روضه‌الشهداء» اثر کمال‌الدین حسین واعظ کاشفی، متوفی سال ۹۱۰ هم‌زمان با اوایل قدرت گرفتن صفویه به نگارش درآمد. مرحوم کاشفی نخستین کسی است که مقتلی را به زبان فارسی و با ادبیات دلنشین نوشت.

در دوران صفویه مردم کتاب روضه‌الشهداء را در محافل گوناگون می‌خواندند و می‌گریستند با این حال برخی به کمال‌الدین حمله می‌کردند، چرا که نقد‌ها و اغراق‌های غیر واقعی و بی‌پایه در کتاب او وجود داشت.

دکتر محمدحسین رجبی درباره مرحوم کاشفی و کتاب روضه‌الشهداء می‌گوید: «او پیشوای افرادی شد که نقل‌های غیرواقعی را جهت گریاندن مردم در کتاب‌های خود استفاده کردند. از این‌رو عمدتاً در عنوان بسیاری از کتاب‌ها در دوران قاجار، بکاء (گریه) وجود دارد که می‌خواهند مردم را بگریانند، اما به هر حال کتاب روضة‌الشهداء اثری معتبر و قالب استناد نیست، اما از دیرباز تاکنون توانسته در خصوص بیان حزن و اندوه واقعه کربلا مؤثر واقع شود».

متأسفانه ریشه بسیاری از تحریفات عاشورا در کتاب روضه‌الشهداء کاشفی است. به‌طور مثال عروسی حضرت قاسم در کتاب مذکور آمده است. ملاحسین کاشفی در قرن دهم زندگی می‌کرده است. در طول قرن‌های پیش از وی هیچ کسی به این قضیه اشاره نکرده است. حال بر چه اساسی ملاحسین کاشفی این داستان دروغین و امثال آن را آورده جای سؤال دارد.

مرحوم حاج میرزا حسین محدث نوری استاد مرحوم حاج شیخ عباس قمی کتابی به نام «لؤلؤ و مرجان» دارد که به بررسی و نقد تحریفات عاشورا پرداخته است و مرحوم شهید مطهری نیز در کتاب «حماسه حسینی» به دفعات به کتاب محدث نوری اشاره کرده است. محدث نوری بسیاری از نقل‌های ملاحسین کاشفی را جزو تحریفات عاشورا می‌داند و آنها را رد می‌کند.

۲. المنتخب فی جمع المراثی و الخطب

کتاب مذکور تألیف مرحوم طریحی صاحب «مجمع البحرین» است. المنتخب را نمی‌توان یک نگاشته تاریخی درباره زندگی امام حسین علیه‌السلام یا تاریخ قیام عاشورا یا مقتل سیدالشهداء علیه‌السلام دانست؛ بلکه مجموعه‌ای از روایات و مراثی حزن برانگیز و گریه‌آور است که در قالب نثر خطابی و شعر سامان یافته است. بیشتر مباحث این کتاب، درباره امام حسین علیه‌السلام و پاره‌ای از آن‌ها درباره برخی امامان دیگر است و به صورت جنگ و کشکول، تدوین و نگارش یافته است. این اثر، دارای دو جزء و هر یک، دارای ده مجلس و هر مجلس، شامل چند باب است. در هر مجلس و هر باب، مباحثی متعدد و بی ارتباط با هم مطرح شده است. وی در نگارش این کتاب بر نقل‌های کتاب روضه‌الشهداء کاشفی اعتماد کرده و بسیاری از مطالب نادرست را از کتاب یادشده نقل کرده است. طریحی برخلاف سایر آثارش، در نگارش این کتاب، دقت علمی به خرج نداده است.

۳. اکسیر العبادات فی اسرار الشهادات

اسرار الشهادات نوشته فاضل دربندی درباره شهادت امام حسین علیه‌السلام است که به دلیل نقل برخی مطالب بی‌سند، از سوی برخی عالمان شیعی مورد انتقاد جدی قرار گرفته است. گفته شده است دربندی از نخستین کسانی بود که تیغ‌زدن را در عزای امام حسین علیه‌السلام جایز می‌دانست و خود نیز آن را انجام می‌داد.

۴. محرق‌القلوب

محرق‌القلوب (سوزاننده دل‌ها) کتابی به زبان فارسی نوشته ملا مهدی نراقی است که در آن، به شرح واقعه کربلا، جریان شهادت امام حسین علیه‌السلام و مصائب متعدد آن حضرت و یاران و خاندان ایشان می‌پردازد. کتاب دارای فصل‌بندی خاصی نیست و مؤلف در مجالس متعدد به بیان مقتل پرداخته است. این اثر نیز با اقتباس از روضه‌الشهداء و به جهت ورود برخی از اخبار ضعیف به آن، مورد انتقاد واقع شده و بعضی از بزرگان، آن را به دور از شأن مؤلفِ آن دانسته‌اند.

۵. تذکره‌الشهداء

تذکره‌الشهداء کتابی است به زبان فارسی نوشته ملا حبیب شریف کاشانی که موضوع و محتوای آن شرحی بر واقعه کربلا، شهادت امام حسین علیه‌السلام و یاران آن حضرت است. به این اثر به جهت نقل‌های ضعیفش، انتقاد‌هایی شده است.

شریف کاشانی در این کتاب روایاتی از منابع قوی و ضعیف، نقل کرده است؛ از این‌رو با وجود ردّ برخی اخبار از سوی مؤلّف، تعدادی از روایت‌های ضعیف در کتاب باقی مانده است. این اخبار، پشتوانه تاریخی ندارند و قرائن دیگری در کنار آن‌ها وجود ندارد؛ به همین دلیل دیگر گزارش‌های کتاب را نیز غیر قابل اعتماد کرده است. نمونه‌های گزارش‌های تأیید نشده این کتاب را می‌توان در صفحات متعددی مشاهده کرد. گفتنی است برخی از این اخبار، محال یا خارق العاده نیستند، اما سند و منبع قابل اتکایی ندارند.

با بررسی مقاتل نامعتبر در می‌یابیم بسیاری از آن مقاتل توسط علمای تراز اول نوشته شده است و این سؤال مطرح می‌شود افرادی که در مباحث فقهی و اصولی و تفسیری دقت نظر بسیاری داشته‌اند، چطور از نقل‌های ضعیف در مقاتل استفاده کرده‌اند؛ مرحوم محدث نوری، یکی از عوامل راه یافتن مطالب دروغ و بی اساسی در مقاتل را، تسامح علما در این زمینه دانسته و چنین می‌گوید: «استقرار سیره علما در مؤلفات خود بر نقل اخبار ضعیفه و ضبط روایات غیرصحیحه، در ابواب فضایل و قصصی و مصائب، و مسامحه ایشان در این مقامات، خصوص مقام اخیر، چنان که مشاهد و محسوس است».

به هر حال طبق نظر محدث نوری بعضی از علما در باب فضایل، قصص و مصائب اهل‌بیت علیهم‌السلام شیوه تساهل و تسامح را در پیش گرفته‌اند و از این‌رو فردی چون مرحوم طریحی با آن میزان از دقت نظر در کتاب مجمع البحرین وقتی به واقعه عاشورا می‌رسد تسامح در پیش می‌گیرد و نقل‌های ضعیف و غیر قابل استناد را در المنتخب وارد می‌کند.