در پاس‌داشت شاهنامه امین

دیدارنیوز-روزبه یقینی* : شاهنامه‌ امین در نگاه و مرحله اولیه، اثری در ادبیات تعلیمی /روایی است که شامل ادبیات حماسی و داستانی از گذشته دور تا امروز می‌شود. بخش منثور آن، جستاری آکادمیک از میراث ایران فرهنگی و دایره‌ًالمعارف موضوعی تخصصی در زمینه‌ی ایران‌شناسی است.
پرفسور حسن امین پژوهنده و سراینده ی کتاب، در زمینه‌ی تدوین یک دانشنامه‌ی تخصصی و ایران‌شناسی، تجارب بسیار‌ی کسب کرده که شاید در مجموع، او را برای چنین کار عظیمی با نگاهی جهانی آماده کرده باشد.
او ایران و جایگاه فرهنگی ایران را به‌خوبی می‌شناسد و فرهنگ، تاریخ، ادبیات، حقوق، فلسفه، ادیان، ملل و نحل ایرانی را از استادان بزرگ خود آموخته است. همچنین با بسیاری از مشاهیر سیاسی ایران عصر خود در ایران و انیران چه آنان که قبل از انقلاب بودند و چه آنان که پس از انقلاب به قدرت و شهرت رسید‌ه‌اند، نشست و برخاست داشته است. کتاب بسیار خوانده و شخصیت‌های بسیاری را نیز ملاقات کرده و ایران را از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب درنوردیده است. بیشتر کشور‌های جهان را از اروپا، تا آمریکا و کانادا گرفته تا مصر، چین، هند، روسیه، استرالیا، آفریقای جنوبی، آمریکای جنوبی و آمریکای مرکزی را دیده و در طول چهل‌سال اخیر به بیش از پنجاه کشور مختلف سفر داشته و در هر کجا، در فرهنگ‌های متفاوت، با ملل و نحل گوناگون زیسته است.
سید حسن‌امین، در سراسر عمر پربارش، ارزش‌های شرق و غرب، گرایش‌های محسوس و معقول و سنت و مدرنیته را به تناوب تجربه کرده و محصول یک عمر سیر آفاق و انفس، درس و بحث و اخلاق نظری و عملی، موروث و مکتسب خود را در قالب این دانشنامه‌ی ایرانی یا شاهنامه‌ی ثانی به نسل‌های پس از خود پیشکش کرده است.
او به عنوان یک ایران‌شناس با تتبع و مطالعه و در نهایت استنباط و اجتهاد خود، به گزینش داده‌ها و تدوین مضامین و مطالب این شاهنامه / دانشنامه، به گزارش تاریخ و تمدن و فرهنگ ایران فرهنگی پرداخته و آگاهانه کوشیده که تحت تاثیر جوّ حاکم یا احساسات تعصّب‌آمیز افراطی قرار نگیرد و واقعیت‌ها را به قدر توان علمی و عملی خود، چنان‌که بوده و هست به مخاطب منتقل نماید. او در این کتاب از فرازو فرود‌ها و پیروزی‌ها و شکست‌های ایرانیان سخن رانده است و به ما نشان داده؛ ایرانیان اغلب در برابر دولت‌های اقتدارگرای داخلی و حمله‌ها و تهاجم‌های خارجی، جز در موارد استثنایی بدون مقاومت جدی، با تقیه و تسامح و پذیرش شرایط قبیله‌ی غالب، گلیم خود را از طوفان حوادث بیرون برده‌اند و با هوشیاری پس از چند نسل، اقوام مهاجم را در خود هضم کرده‌اند.
امین با نوشتن شاهنامه‌ی خود، توانسته کتاب حاضر را تبدیل به آیینه‌ی تمام قد در برابر این واقعیت‌ها بسازد. او در سراسر این کتاب نشان داده است، اندیشمند و حکیمی دانا و اعتدال‌گر است که در مقابل دو جریان افراطی و تفریطی راه میانه را برگزیده تا واقعیت‌های تاریخی را آنگونه که رخ داده‌اند بازتاب بدهد. در درازنای‌تاریخ معاصر، ایرانیان هنواره با دو جریان افراطی و تفریطی روبرو بوده‌اند.

۱-جریان افراطی؛ جریانی که با نفی پیشنه ی تمدنی ایران پیش از اسلام. سعی در تخریب تمامی آثار باستانی و فرهنگی ایران را داشته است.

۲-جریان تفریطی. جریانی که با دامن زدن به آتش احساسات میهن‌پرستی، باستان‌گرایی و سنت‌ستیزی در پی نفی و انکار واقعیت‌های غیرقابل کتمان تاریخ پس از اسلام است. این جریان با افزودن ابیات الحاقی به شاهنامه‌ی فردوسی سعی کرده، از حکیم توسی چهره‌یی شوونیستی و نژادپرست بسازد.

حسن‌امین با اجتناب از این دو جریان، هردو بخش تاریخ ایران (پیش از اسلام و پس از اسلام) را واقع‌بینانه و منصفانه و با تسهیم به نسبت عادلانه بازتاب داده و با شجاعت اعلام نموده که؛ بدون بررسی نقش اسلام در ایران هر مطالعه‌ی تاریخی راجع به ایران ابتر خواهد بود. از جهت تاریخ سیاسی، پایداری نکردن ایرانیان در برابر حمله اسکندر، اعراب، مغول، تاتار و سرانجام اشغال نظامی ایران توسط متفقین در شهریور ۱۳۲۰ و کودتای ۲۸‌مرداد ۱۳۳۲ همه وقایع تلخی هستند که باید پذیرفته شوند؛ و تمامی آن‌ها باید از نظر دینی و مذهبی، نظامی و سیاسی، اقتصادی و اداری و تبلیغاتی مورد بررسی قرار بگیرند. تا نشان داده شود، نقاط ضعف ایرانیان در پدیده‌های یاد شده موجب عدم مقاومت در برابر حمله بیگانگان بوده است.
عدم مقاومت در حمله‌ی مغول و تاتار در جنگ ایران و روسیه هم تکرار شد، چنان‌که قائم‌مقام فراهانی در نکوهش یک سردار ایرانی که از مقابل نیرو‌های مهاجم روسیه گریخته بود، سروده است:

بگریز به هنگام که هنگام گریز است
رو در پی جان باش که جان، سخت عزیز است‌ای خائن نان و نمک و شاه و ولیعهد
حق نمک شاه و ولیعهد گریز است

*نویسنده و پژوهشگر ادبی