ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری اسلامی ایران همراه با حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه، در ۱۹ می‌در حادثه سقوط چرخ‌بال درگذشت. در این حادثه شش نفر دیگر نیز کشته شدند.
دیدارنیوز: این مطلب را با ترجمه اختصاصی دیدار بخوانید با این توضیح که لزوما مطالب درج شده در این مقاله مورد تایید دیدار نیست و تنها جهت اطلاع خوانندگان منتشر شده است.
منبع: موسسه صلح آمریکا (۱)
نویسنده: گارت نادا
مترجم: حمید رضا بابایی
ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری اسلامی ایران همراه با حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه، در ۱۹ می‌در حادثه سقوط چرخ‌بال درگذشت. در این حادثه شش نفر دیگر نیز کشته شدند. چرخ‌بال حامل آنها، در منطقه‌ای کوهستانی و پوشیده از مه سنگین در استان آذربایجان شرقی ایران سقوط کرد. مقامات فوت شده، پیش از آن حادثه در مراسم افتتاح یک سد در مرز ایران و جمهوری آذربایجان شرکت کرده بودند. چند روز پس از این حادثه، تحولات سیاسی آینده ایران، اکنون به کانون مباحثات سیاسی تبدیل شده که انتظار میرود بعد از انتخابات ریاست جمهوری ۲۸ ژوئن در ایران رخ دهد.
آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، چند روز پیش محمد مخبر معاون اول رئیس جمهور را به عنوان رئیس جمهور موقت تعیین کرد. مخبر با رهبری ایران و همچنین سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، روابطی نزدیک داشت، اما رقیب بالقوه برای ریاست جمهوری محسوب نمی‌شد. گارت نادا، از موسسه صلح آمریکا با نگاهی به آشوب‌های منطقه، و میراث سیاست خارجی و داخلی رئیسی، به این مساله می‌پردازد که این تحولات در عرصه سیاست خارجی ایران چه معنایی دارد.
با توجه به بحران‌های متعدد در خاورمیانه، درگذشت رئیسی چه تاثیری بر سیاست خارجی ایران خواهد داشت؟
درگذشت رئیس‌جمهور رئیسی در کوتاه مدت، رویکرد سیاست خارجی ایران را چندان تغییر نخواهد داد. سیاست خارجی، منحصرا در اختیار رئیس جمهور نیست. شورای عالی امنیت ملی، ارشدترین نهاد مسئول سیاست خارجی و امنیت داخل کشور است. رئیس جمهور به عنوان رئیس این شورا، می‌تواند بر مباحثات آن تاثیرگذار باشد و در تعیین دستور‌های کاری آن نقش ایفا کند. با این وجود، رئیس جمهور همچنان همراه با ۱۱ عضو دایم دیگر این شورا باید تلاش کند، با مقامات ارشد نظامی، سیاسی و یا وزرا توافق حاصل شود. در نهایت، تصمیمات شورای عالی امنیت ملی باید به تایید رهبری ایران برسد.
بی‌نظمی‌های داخلی، اما می‌تواند تاثیر بازدارنده داشته باشد. ایران برای آن که شاهد انتقال آرام قدرت باشد، احتمالا از تشدید مجدد تنش با اسرائیل و دیگر دشمنان، خودداری خواهد کرد تا رئیس جمهور جدید سوگند یاد کند. با توجه به این که وزیر امور خارجه نیز در این حادثه کشته شده است، ایران احتمالا ابتکارات دیپلماتیک جدید را نیز به تاخیر خواهد انداخت. البته یکی از نخستین اقدامات مخبر آن بود که علی باقری، معاون سیاسی وزیر خارجه را به عنوان سرپرست وزارت امور خارجه ایران منصوب کرد.
باقری کنی در دولت رئیسی، مذاکره کننده ارشد هسته‌ای ایران بود گرچه این چهره تندرو، از منتقدات سرسخت توافق هسته‌ای ایران به شمار می‌رفت. بر اساس گزارشات، باقری کنی در نیمه ماه می، با برک مک‌گورک هماهنگ کننده کاخ سفید در امور خاورمیانه و شمال آفریقا به صورت غیرمستقیم دیدار و درباره راه‌های تنش‌زدایی در منطقه گفت گو کرد. اما به دنبال حادثه سقوط چرخ‌بال، دیدار باقری کنی با مقامات اتحادیه اروپا، که قرار بود در ۲۲ می‌برگزار شود، ظاهرا لغو شده است.
میراث رئیس جمهور چه بود؟ سیاست‌های برجسته او در عرصه داخلی چه بوده است؟
شاید ریاست جمهوری رئیس بیش از هر چیز به برخورد دولت وی با اعتراضات (و آشوب‌های خونینی) نزدیک باشد که به دنبال مرگ مهسا امینی در سپتامبر ۲۰۲۲ رخ داد. امینی یک دختر ۲۲ ساله کرد بود که به دلیل حجاب نامناسب، به دست پلیس اخلاقی ایران بازداشت شد. "زن، زندگی، آزادی" شعار معترضین ایرانی بود... این اعتراضات که نسل زد ایرانی نیروی محرک آن بود، بیش از سه ماه ادامه یافت و مهم‌ترین ناآرامی‌هایی بود که از اعتراضات مربوط به جنبش سبز در سال ۲۰۰۹ تاکنون رخ داده است. بر اساس گزارشات، بیش از ۵۰۰ نفر در این اعتراضات کشته و ۲۲ هزار تن بازداشت شدند. این اعتراضات همچنین کشته شدن نیرو‌های امنیتی را هم به همراه داشت. رئیس جمهور رئیسی که از طرفداران حجاب اسلامی بود، مایل نبود در این خصوص امتیاز دهد.
رئیسی در سال ۱۹۶۰ در مشهد به دنیا آمد. وی چندین سال در قوه قضاییه پله‌های ترقی را پشت سر گذاشت. نام وی تا سال ۲۰۱۶ چندان شناخته شده نبود تا این که با حکم آیت‌الله خامنه‌ای به ریاست یکی از متمول‌ترین نهاد‌های دینی منصوب شد. در سال ۲۰۱۷ در رقابت‌های ریاست جمهوری شرکت کرد، اما با پیروزی حسن روحانی، در آن رقابت‌ها نفر دوم شد. آیت‌الله خامنه‌ی در سال ۲۰۱۹ رئیسی را به عنوان رئیس قوه قضاییه منصوب کرد. آمریکا در همان سال وی را به خاطر مقابله با آشوب‌های داخلی، تحریم کرد.
رئیسی در انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۲۱ با کسب ۶۲ درصد آراء انتخاباتی، به ریاست جمهوری رسید. در آن سال میزان مشارکت مردمی ۴۸.۸ درصد اعلام شد، که گفته می‌شد کم‌ترین مشارکت در تاریخ جمهوری اسلامی بود...
در عرصه اقتصادی، رئیسی قول داد با فساد مقابله کند، سالیانه یک میلیون واحد مسکن ارزان قیمت بسازد، هر سال یک میلیون شغل ایجاد کند، قیمت کالا‌ها را کنترل کند و تورم را کاهش دهد. ولی در تحقق این اهداف، وی پیشرفت‌های محدودی کسب کرد. بخشی از دلایل آن تحریم‌های آمریکا و بخشی دیگر نیز به دلیل سوء مدیریت بود. دولت وی در سال ۲۰۲۲ تلاش کرد پرداخت یارانه‌ها را برای واردات کالا‌های اساسی، اصلاح کند از جمله برای گندم، که این اقدام به افزایش بهای نان و اعتراضات منجر شد. دولت توانست نرخ تروم را تا فوریه ۲۰۲۴ به کمتر از ۳۵ درصد کاهش دهد، که پایین‌ترین نرخ تروم در دو سال پیش از آن بود، اما همچنان با هداف اعلام شده تورم ۳۰ درصدی که رئیسی اعلام کرده بود، فاصله داشت. افزایش تولید و فروش نفت، بیش از اصلاحات در سیاست‌ها، در رشد تولید ناخالص داخلی ۳.۸ درصدی در سال ۲۰۲۴ نقش داشت. این رقم در سال ۲۰۲۳، ۴.۷ بود. در سال ۲۰۲۴، ایرانی‌ها درگیر افزایش قیمت‌ها، کاهش بهای پول ملی، افزایش بی‌کاری و کاهش خدمات اجتماعی بودند.
دستاورد‌های مهم و ناکامیهای رئیس جمهور رئیسی در عرصه سیاست خارجی چه بوده است؟
رئیسی که در سال ۲۰۲۱ به قدرت رسید، عملا هیچ تجربه‌ای در عرصه سیاست خارجی نداشت. اوایل، از مذاکرات برای احیاء تعهدات ایران و آمریکا در قبال توافق هسته‌ای حمایت کرد. گرایش ایران به سمت شرق در دوران رئیسی تشدید شد، رویکردی که تندرو‌ها از مدت‌ها قبل طرفدارش بودند. رئیسی دو اولویت اصلی را تبیین کرد: بهبود روابط با همسایگان، گسترش روابط با قدرت‌های آسیایی از جمله چین و روسیه. دولت وی در هر دو جبهه پیشرفت حاصل کرد، اما در احیاء توافق هسته‌ای ایران (برجام) ناکام ماند.
*روسیه: حمایت ایران از تهاجم روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲، به همکاری‌های بی‌سابقه نظامی و اقتصادی تهران-مسکو منجر شد. ایران بیش از هزار پهباد مدل شاهد و همچنین گلوله توپ و تانک در اختیار روسیه قرار داد و به این ترتیب به حامی اصلی نظامی روسیه تبدیل شد. دو کشور همچنین در مقابله با تحریم‌های آمریکا روابط اقتصادی جدیدی را رقم زدند. روسیه به عنوان کشوری که بیشترین میزان سرمایه گذاری خارجی را در جمهوری اسلامی ایران انجام داده است، از چین پیشی گرفت.
*چین: رئیسی، تعمیق روابط با چین را نیز در اولویت قرار داد، کشوری که شریک برجسته تجاری و رگ حیاتی اقتصادی ایران بود. رئیسی در سال ۲۰۲۳، نخستین رئیس جمهوری اسلامی ایران بود که در مدت بیش از بیست سال، رسما به پکن سفر کرد. در این سفر ۲۰ توافق میان دو کشور امضا شد که ارزش آن به میلیارد‌ها دلار می‌رسد. در سال ۲۰۲۳ صادارت نفتی ایران تا بیش از ۵۰ درصد افزایش یافت، و به ۱.۲۹ میلیون بشکه در روز رسید، یعنی بیشترین میزان افزایش در پنج سال قبل از آن. مقصد اکثر این صادرات نفتی چین بود، گرچه از طریق واسطه‌ها.
*در دولت رئیسی، ایران به دو سازمان اقتصادی پیوست و به چین و روسیه نزدیک‌تر شد. در ژولای ۲۰۲۳، ایران رسما نهمین کشور عضو سازمان همکاری شانگ‌های شد، یک نهاد امنیتی و اقتصادی که چین و روسیه در راس آن قرار دارند. کشور‌های آسیای مرکزی و جنوبی هم دیگر اعضای این سازمان هستند. در ژانویه ۲۰۲۴، ایران به سازمان اقتصای بریکس متشکل از اقتصاد‌های درحال ظهور پیوست، یعنی برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی. این پنج کشور در مجموع، یک چهارم از حجم اقتصاد دنیا را تشکیل می‌دهند، و بیش از ۴۰ درصد از جمعیت جهان نیز در آنها قرار دارد.
*عربستان سعودی: در ماه مارچ گذشته، ایران و عربستان به عنوان دو رقیب منطقه‌ای، توافق کردند پس از هفت سال، روابط دیپلماتیک خود را ازسر گیرند. این توافق با میانجیگری چین حاصل شد. جمهوری اسلامی ایران و پادشا‌های سعودی، بر احترام خود به "تمامیت ارضی" طرف مقابل و "خودداری از دخالت در امور داخلی" آن تاکید کرند. این دو کشور چندین سال است که بر سر مسایل منطقه‌ای به ویژه سوریه و یمن، با هم درگیر بوده‌اند.
*افغانستان: رئیسی درست زمانی به قدرت رسید که طالبان نیز در افغانستان مناطقی وسیع را از آن خود کرده بود. ایران و همسایه‌اش افغانستان، ۵۷۲ مایل مربع مرز مشترک دارند. رئیسی از عقب نشینی آمریکا از افغانستان استقبال و در قبال جنبش سنی طالبان در آن گیر و دار، تعامل محتاطانه را درپیش گرفت. وی و سایر مقامات ایرانی از طالبان خواستند دولتی تشکیل دهد که در آن تنوع سیاسی، دینی و قومی افغانستان لحاظ شده باشد. ایران با وجود آن که به صورت روزانه با طالبان همکاری می‌کند، همچنان دولت آن را به رسمیت نشناخته است. مرز میان دو کشور، هر از گاه صحنه درگیری است، اما دو کشور با وجود اختلاف دیرینه بر سر حقابه رودخانه هیرمند، از جنگ آشکار با یکدیگر خودداری کرده‌اند.
*توافق هسته‌ای: دولت رئیسی در احیاء توافق هسته‌ای با شش قدرت جهانی – انگلیس، چین، آلمان، فرانسه، روسیه و آمریکا – ناکام ماند. دونالد ترامپ رئیس جمهور سابق آمریکا، به صورت یک‌جانبه در سال ۲۰۱۸ از برجام خارج شد و تحریم‌های آمریکا را علیه ایران دوباره اِعمال کرد. دولت بایدن در آوریل ۲۰۲۱ یک ابتکار دیپلماتیک را در این زمینه آغاز کرد، که اتحادیه اروپا در راس آن قرار داشت، ولی این ابتکار در آگوست ۲۰۲۲ شکست خورد، یعنی زمانی که ایران در خصوص شرایط نهایی برجام، با طرف مقابل به توافق نرسید. رفع تحریم‌های آمریکا علیه ایران، می‌توانست یک گشایش چشمگیر اقتصادی برای ایران باشد. اما دولت رئیسی ظاهرا از دورنمای بهبود روابط با غرب چشم پوشی کرده بود، زیرا تهران در روابط اقتصادی و نظامی خود به شدت به چین و روسیه روی آورده بود. ایران از سقف محدودیت‌های مهم در قبال فعالیت‌های هسته‌ای خود فراتر رفت و دسترسی بازرسان سازمان ملل را به تاسیسات خود محدود کرد...
*(۱) موسسه صلح آمریکا نهادی فدرال مستقر در واشنگتن دی سی است که هدف آن جلوگیری و حل و فصال مناقشات اعلام شده است.
