در افتتاحیه جام جهانی، سی‌سی و اردوغان رهبران دو کشور قدرتمند منطقه، با پادرمیانی امیر قطر، پس از حدود یک دهه در برابر دوربین‌ها دست هم را به گرمی فشرده و حدود یک ساعت باهم گفتگو کردند.
دیدارنیوز ـ رضا قنبری*: قطر این روز‌ها پایتخت اخبار دنیاست. بزرگان فوتبال جهان در مهمترین رویداد ورزشی سال به حاشیه خلیج فارس آمده و رسانه‌های ریز و درشت چهار گوشه عالم، برای پوشش جام جهانی، مهمان خاورمیانه هستند. حتی کشور‌هایی که جواز حضور در مسابقات را نیافته‌اند هم از این فستیوال بی‌بهره نیستند. دیدار سی‌سی و اردوغان در حاشیه افتتاحیه مسابقات، شاید یکی از مهمترین این خبر‌ها باشد؛ رهبران دو کشور قدرتمند منطقه که با پادرمیانی امیر قطر، پس از حدود یک دهه در برابر دوربین‌ها دست هم را به گرمی فشرده و حدود یک ساعت باهم گفتگو کردند. دیداری که با مرور سخنان سال ۲۰۱۳ اردوغان شاید بهتر به اهمیتش پی ببریم: "من در تریبون‌های بین اللملی اعلام کردم که «سی‌سی» کودتاگر را بعنوان رئیس جمهور قبول ندارم. برای من «محمد مرسی» رئیس جمهور مصر است. من اگر با سی‌سی در سازمان ملل سر یک میز می‌نشستم خود را انکار کرده بودم".
ـ برای بررسی روابط دو طرف باید به زمستان ۲۰۱۱ بازگردیم. زمانی که موسوم بهار عربی منطقه را فرا گرفته بود. رهبران مادام العمر تونس، مصر و لیبی در برابر اعتراضات سراسری آچمز شده و اخوان‌المسلمین بعنوان مهمترین آلترناتیو سیاسی آنان در افکار عمومی سر برآورده بود. ترکیه هم به پشتوانه رشد اقتصادی بالا و حمایت قوی مردمی به عنوان الگوی همزیستی اسلام و دموکراسی، فرصت را برای گسترش نفوذش در خاورمیانه غنیمت شمرده وهمه تخم مرغ‌هایش را در سبد برادران"اخوانی" چید. در طول حدود شش ماه، سرهنگ‌های بی کفایت شمال آفریقا یکی پس از دیگر سقوط کرده و فضا برای اردوغان و داود اوغلو بازتر شد. کمتر از یکسال بعد هم اردوغان در میان استقبال کم‌نظیر مردمی از قاهره دیدن کرد. همه چیز از شروع فصلی تازه در روابط خارجه ترکیه و مصر خبر می‌داد. اما اخوان‌المسلمین، دولت مستعجل بود. ناکارآمدی اقتصادی، دخالت درسبک زندگی طبقه متوسط و مهم‌تر از همه عدم پشتیبانی مالی- نظامی کشور‌های حاشیه خلیج فارس و غرب به سرعت مُرسی را در افکار عمومی کم‌اعتبار و زمینه را برای کودتای ژنرال سی‌سی آماده کرد. الگویی آشنا برای مردم ترکیه که حداقل در جریان برکناری نجم‌الدین اربکان در دهه ۹۰ میلادی جزء به جزء آن را به خاطر دارند. پس از چند هفته کش وقوس بالاخره محمد مرسی رئیس جمهور قانونی کشور از کار برکنار و سپس در یک دادگاه نمایشی و نظامی به مرگ محکوم شد.
- واکنش ترکیه به کودتا شدید بود. اردوغان، رئیس جمهور تازه مصر را "بی‌رحم و قاتل" نامید و اعلام کرد"هیچ‌گاه با او دیدار نخواهم کرد! " و با فراخواندن سفیر ترکیه از مصر، روابط سیاسی-اقتصادی دو طرف قطع شد و فضا به سمت یک جنگ تمام عیار پیش رفت. مصر، امارات متحده و عربستان ائتلافی تازه علیه اردوغان در منطقه شکل دادند و استراتژی "مشکل صفر با همسایگان" عدالت و توسعه دود شد و به هوا رفت. حمایت ایران و روسیه از اسد درجنگ سوریه، جبهه‌ای دیگر بر علیه اردوغان در منطقه گشود و ناگهان ترکیه خود را در محاصره رقبای تازه یافت. با ائتلاف اسراییل، یونان و قبرس جنوبی در شرق مدیترانه، انزوای ترکیه به شرایطی بحرانی رسید. چه آنکه هواپیما‌های جنگی عربستان و امارات در رزمایش نظامی یونان شرکت کرده و پیمان‌های انرژی بدون حضور آنکارا، یکی پس از دیگری منعقد می‌گشت. تنها طی چهار سال، عمق استراتژیک ترکیه به محل تاخت و تاز لشگر‌های نظامی رقبا مبدل شده و منابع هیدروکربنی خلیج فارس و شرق مدیترانه در اختیار رقبای اردوغان قرار گرفت.
- سیل مشکلات اقتصادی خیلی زود رویا‌های ایدوئولوژیک رهبران آک پارتی را تیره و تار کرد. سقوط ۳۰۰ درصدی ارزش لیر و در پیش بودن انتخابات ریاست جمهوری، به سیاست "بازگشت" در سال ۲۰۲۰ منجر شد. روابط با امارات متحده، عربستان و اسرائیل در دو سال اخیر عادی گشته و در هفته جاری سفرای دو کشور مصر و ترکیه منصوب می‌شوند. کم کردن خطر یونان به عنوان دشمن درجه یک کشور، باز شدن راه ترکیه در شرق مدیترانه و بازگشت سرمایه گذاران حاشیه خلیج فارس به سرزمین آناتولی از مهمترین دلایل این چرخش ۱۸۰ درجه است، هر چند مصر چندان رغبتی به مذاکرات دوجانبه نشان نداده و عادی سازی روابط را به شرایطی منوط کرده است. مهمترین آن شاید محدود کردن کمک‌های مالی – رسانه‌ای بخش‌های محافظه‌کار عدالت و توسعه به رهبران اخوان‌المسلین است که به وسیله شبکه‌های رادیو-تلویزیونی و سایت‌های خبری، دولت سی‌سی را زیر ضرب انتقادات برده اند؛ بنابراین در طول ماه‌های آینده باید منتظر خبر‌های از کاهش سطح روابط مالی/سیاسی آک پارتی و اخوان المسلمین باشیم. البته برخی از تحلیل‌گران هم عملگرایی اردوغان در تغییر جهت‌های سیاسی را جزء نقاط قوت او لیست می‌کنند و یکی از دلایل حفظ صندوق آرا در ۲۰ سال اخیر را همین اصلاحات درونی اسلامگرایان می‌دانند. از یاد نبریم بسیاری از رهبران خودکامه منطقه آن قدر در مواضع غلط خود پای فشردند که یا توسط سربازان خارجی از سوراخ زیر‌زمین‌ها بیرون کشیده شده و یا معترضان داخلی در کف خیابان‌ها بی‌آبرویشان کردند.
*روزنامه‌نگار و کارشناس مسائل ترکیه
