با توجه به تنش‌های دامنه‌دار میان عربستان و ترکیه در سال‌های اخیر، دیدار بن‌سلمان و اردوغان در عربستان که چندی پیش رخ داد نشانه‌ای است بر عملگرایی سیاست در منطقه و جهان.
دیدارنیوز ـ رضا قنبری*: نقشه بحران‌های جهان در حال تغییر است. هر چقدر دریای سیاه و شرق اروپا به تیتر خبرگزاری‌ها می‌آیند خلیج فارس، دریای سرخ و عراق آرام آرام از سرخط خبر‌ها دور می‌شوند. نشانه‌ای از جا‌به‌جایی کانون‌های قدرت در دنیا که این بار در سرزمین‌های شمالی آتش افروخته است. در این میان اگر شانس ما هم بزند و برادر عبدالهیان بتوانند برجام را به سرانجام برساند شاید نام ایران هم از زیر نویس خبر فوری سی‌ان‌ان و فاکس نیوز کمی فاصله بگیرد. به هرحال در این هفته خاورمیانه روی دور خبر‌های خوب بود. چه آنکه یکشنبه، پنجمین دور گفتگو‌های ایران و عربستان در بغداد با موفقیت پایان یافت و جمعه اردوغان بعد از پنج سال به دیدار ملک سلمان در جده رفت. خبری که دستمایه یادداشت این هفته از سعد آباد تا توپکاپی است تا به روابط این دو رقیب منطقه‌ای بپردازیم.
فایل صوتی این یادداشت را بشنوید
چند ماه پس از آنکه سربازان بن لادن بوینیگ‌های ۷۶۷ را به برج‌های تجارت جهانی کوبیدند، یک سوال مهم در رسانه‌ها زیاد شنیده می‌شد. آیا شکل تازه‌ای از زیست اسلامی در خاورمیانه شکل گرفته و طالبان رهبر آینده جنبش‌های اسلامی خواهند بود؟!
بدین ترتیب یافتن الگوی "اسلام همسو با غرب" به دغدغه‌ی جدی سیاستمداران آتلانتیک شمالی بدل شد. جایگزینی که البته خیلی زود از شاخ زیرین طلوع کرد. عدالت و توسعه ترکیه؟!
جایگاه سنتی عربستان و احترام مسلمین به مکه و مدینه از یک سو و قدرت اقتصادی-سیاسی ترکیه و جذابیت‌های استانبول و آنتالیا از دیگر سو رقابتی جدی برای رهبری جهان اسلام را در ابتدای هزاره تازه کلید زد. هر دو جریان که در خاورمیانه طرفدارنی دارند با سرمایه گذاری‌های فرهنگی-مذهبی فراوانی در آسیای مرکزی، افغانستان، لبنان و فلسطین برای افزایش نفوذ خود کار‌های مهمی انجام دادند. بهار عربی، اما این رقابت پنهان را روی صحنه آورد. ترکیه در کنار اخوان المسلمین و انقلابیون شمال آفریقا ایستاد و عربستان از پادشاهان مادائم العمری، چون "حسنی مبارک" حمایت کرد. لفاظی دیپلمات‌ها با کودتای ۲۰۱۶ ترکیه به تهدید‌های علنی رسید. سرشاخه‌های نظامی-امنیتی مرتبط با کودتا از شاگردان فتح الله گولن بودند و اردوغان که با خوش شانسی و البته حضور هوادرانش در خیابان از مهلکه گریخته بود کشور‌های حاشیه خلیج فارس را متهم به همدستی با جنبش مذهبی "نور" و هوادار ارتجاع خواند؟! قتل جمال خاشقچی در سفارت عربستان فرصت مناسبی برای تسویه حساب عدالت و توسعه با خاندان آل سعود بود.
استفاده از همه امکانات امنیتی-رسانه‌ای کشور برای رمز گشایی از مرگ روزنامه نگار واشنگتن پست و تاکید بر رسیدگی به پرونده‌ی او در آنکارا رهبران عربستان را به مخمصه‌ی عجیب فرو برد. نام بن سلمان به عنوان آمر قتل خاشقچی در رسانه‌های غرب تیتر شد و اردوغان بار‌ها از پشت تریبون، بالاترین مقام‌های ریاض را عامل قتل در سفارتخانه خواند. عربستان به بهانه بایکوت مردمی، ورود کالا‌های ساخت ترکیه به این کشور را از سال ۲۰۲۰ ممنوع کرده و روابط اقتصادی دو کشور، چون روابط سیاسی شان به کما رفت. چنانکه صادرات ۶ میلیارد دلاری ترکیه به عربستان در سال ۲۰۱۵، در سال پیش به حدود ۲۰۰ میلیون دلار کاهش یافت.
****
اما سیاست خارجه ترکیه عملگرا‌تر از آن است که سفره مردم را خرج پرستیژ رهبرانش کند. بالا گرفتن نرخ تورم در ترکیه و کاهش روابط سیاسی-اقتصادی با غرب نگاه به خاورمیانه را دوباره به مرکز توجه رهبران آنکارا آورد. آن‌ها که در دوران صدارت احمد داوود اوغلو توانسته بودند با شعار "تنش صفر با همسایگان" اعتماد نسبی منطقه را به دست بیاورند، حالا در پی بازگشت به آن دوران پر شکوه هستند. ارجاع پرونده قتل جمال خاشقچی به دستگاه قضایی عربستان در فروردین امسال نشانه‌ی آشکار این تغییر رویه است. اردوغان برای کنترل تورم در داخل تحت شدیدترین فشارهاست و دیدار با رهبران عربستان، امارات، قطر و اسراییل در چهار ماه نخست امسال از عزم او برای جذب سرمایه‌گذارن منطقه‌ای خبر می‌دهد. چنانکه در "کاخ‌السلام" بر حمایت از نامزدی عربستان در اکسپو ۲۰۳۰ تاکید و سرمایه گذاری دو جانبه را عامل تقویت دولت‌ها دانست. ولیعهد تازه عربستان هم که در سال‌های اخیر به همسایگان نگاهی دوستانه‌تر دارد، انرژی کشور را آرام آرام از جنگ‌های نیابتی به سوی سرمایه گذاری‌های بلند مدت اقتصادی چرخانده است. هرچند نگاه مذهبی متفاوت و جاه طلبی منطقه‌ای و جهانی اردوغان و بن سلمان برای خوش بینی‌های آینده جای زیادی باقی نمی‌گذارد.
*روزنامه‌نگار و کارشناس مسائل ترکیه
