مرور ابعاد حقوقی سقوط هواپيمای اوكراينی

دیدارنیوز: دادن اطمینان در مورد رفع نواقص سیستم دفاع هوایی ایران، شفافیت در دادرسی جنایی و پرداخت خسارت) مدنظر است. همچنین ادعا شد که ارایه این یادداشت به معنی اعلام آمادگی برای مذاکره است.

در پی سکوت ایران در برابر اقدامات گروه هماهنگی، گروه مذکور در اواخر سپتامبر طی نامه دیگری مجددا قضیه «غرامت کامل» و جزییات آن را یادآوری و خواستار مذاکره تا قبل از خاتمه سال ۲۰۲۱ شد و برای این منظور ۲۲ و ۲۳ نوامبر را پیشنهاد کرد. گروه مدعی است که بعد از ارسال نامه‌ای دیگر جهت یادآوری در ۱۲ نوامبر، ایران در ۱۷ نوامبر اطلاع داده که حاضر به مذاکره با گروه نیست. این پاسخ ایران منجر به صدور یک بیانیه توسط گروه و ابراز تاسف در این مورد شد. گروه همچنین در پاسخ رسمی به نامه ۱۷ نوامبر ایران، تاریخ ۱۷ ژانویه را برای ملاقات پیشنهاد کرد و خواستار آن شد که ایران تا ۵ ژانویه ۲۰۲۲ پاسخ دهد. ایران در ۲۷ دسامبر پاسخ داد که دلیلی برای مذاکره با گروه هماهنگی نمی‌بیند. نهایتا گروه همکاری مدعی شد که به این نتیجه رسیده که پیگیری این تلاش‌ها بیهوده است و از این پس بر اقدامات لازم برای حل مساله مطابق حقوق بین‌الملل متمرکز خواهد شد. در حالی که طرف مقابل مدعی است که «غرامت کامل» حق «کشور‌های آسیب‌دیده» است و موضوع باید به صورت جمعی مورد مذاکره قرار گیرد تا حقوق همه جانباختگان به صورت منصفانه و برابر تامین شود، مقامات ذی‌ربط ایران تاکنون توضیحی علنی در رابطه با مبانی حقوقی مدنظر خود نداده‌اند.

در مورد اینکه پرداختن به مساله از طریق حقوق بین‌الملل به چه معنی می‌تواند باشد، می‌توان از طریق مرور یک سابقه، این موضوع را توضیح داد: یکی از مواردی که ما ایرانیان به خوبی با آن آشنا هستیم، اقدام جنایتکارانه امریکا در شلیک دو موشک به پرواز ایران‌ایر و جان باختن اسفبار ۲۹۰ ایرانی بی‌گناه در این واقعه در تیر ۱۳۶۷ است. در این مورد ایران دست به سه اقدام زد. نخست، ظرف دو هفته بعد از واقعه، از امریکا به شورای امنیت شکایت برد. امید این بود که در شورای امنیت سیری مشابه سیری که بعد از سرنگونی یک هواپیمایی مسافربری کره‌ای در ۱۹۸۳ توسط شوروی طی شده بود، تکرار شود. با این امید، ایران پیش‌نویس قطعنامه‌ای برای محکومیت امریکا ارایه کرد و انتظار داشت که رای کافی برای تصویب آن حاصل و امریکا ناچار به وتوی آن شود و از این طریق متحمل خسارتی سیاسی و حیثیتی گردد. شورا در ۲۰ جولای ۱۹۸۸، برای رسیدگی به شکایت ایران تشکیل جلسه داد. اما با توجه به ترکیب شورا در آن تاریخ و مغلطه‌های امریکا، اعضای شورای از کار روی متن مورد نظر ایران خودداری کردند و متنی که توسط رییس (برزیل) تهیه و در آن به ابراز «تاسف عمیق» و چند نکته فرعی دیگر بسنده شده بود، با رای هر ۱۵ عضو شورا تصویب شد (قطعنامه ۶۱۶).

مخاطب درخواست دوم ایران شورای سازمان هوانوردی بین‌المللی (ایکائو) بود که طی آن انجام تحقیقات در مورد سرنگونی هواپیمایی ایرانی خواسته شده بود. شورای ایکائو در ۱۴ جولای ضمن تشکیل یک «کمیته حقیقت یاب برای رسیدگی به کلیه واقعیات و ابعاد فنی زنجیره وقایع منجر به نابودی هواپیمای ایرانی» و «استقبال از اعلام آمادگی کامل امریکا برای همکاری با این کمیته»، روندی را شروع کرد که متاسفانه خروجی آن چندان به سود ایران نبود. کمیته مذکور در تحقیقات خود به برخورد‌های نظامی در خلیج فارس طی یکی، دو سال قبل از واقعه و نیز برخورد‌های نظامی روز واقعه نیز پرداخت و مدعی شد که دسترسی کامل به سوابق امر در ناو وینسنس و مراکز فرماندهی و کنترل امریکا در این رابطه را داشته است. متاسفانه با تکمیل تحقیقات، شورای ایکائو با صدور قطعنامه‌ای در ۱۷ مارس ۱۹۸۹ از «.. سانحه تراژیک که در نتیجه یک سلسله وقایع و اشتباهات در شناسایی هواپیما که به نابودی تصادفی پرواز ایران ایر منجر شد» سخن گفت.

سومین اقدام ایران بعد از روشن شدن نتیجه تحقیقات ایکائو، شکایت به دیوان بین‌المللی دادگستری در ۱۷ مه‌۱۹۸۹ بود. مستند ایران در ارتباط با صلاحیت دیوان در این رابطه، ماده ۸۴ کنوانسیون شیکاگو و ماده ۱۴ کنوانسیون مونترال و نیز عهدنامه مودت بین ایران و امریکا بود که متاسفانه از این اقدام نیز نتیجه دلخواه حاصل نشد. عضویت همه کشور‌ها در کنوانسیون شیکاگو، کار رجوع به دیوان را مطابق ماده ۸۴ این کنوانسیون آسان کرده بود.

سیری که پرونده پرواز نافرجام ایران‌ایر طی کرد، می‌تواند نشان‌دهنده سیری باشد که ممکن است کانادا و شرکا در ارتباط با پرواز پی‌اس ۷۵۲ مدنظر داشته باشند. با این حال از آنجا که زمینه‌سازی حقوقی و سیاسی یکی از لوازم هر اقدامی از طریق سازوکار‌های حقوق بین‌الملل است، یکی از ایراداتی که در جریان پیگیری شکایت ایران در ارتباط با پرواز ایران‌ایر از سوی طرف‌های مقابل گرفته می‌شد، این بود که ایران سریع و بدون طی مقدمات و تشریفات لازم، از جمله تلاش برای نیل به توافق با طرف مقابل از طریق مذاکره و حکمیت و... (مطابق ماده ۸۴ کنوانسیون شیکاگو) به شورای امنیت و شورای ایکائو و دیوان مراجعه کرده بود. اکنون با توجه به زمینه‌سازی حقوقی طرف‌های مقابل در قضیه پرواز پی‌اس ۷۵۲ طی دو سال اخیر، سوال این است که آیا ایران نیز زمینه‌سازی‌های حقوقی و سیاسی لازم را برای دفاع از خود انجام داده است یا خیر.