این روزها نگاه همه به وین دوخته شده است. جایی که قرار است احیای برجام به رفع تحریم‌ها منجر شود. اما واقعا در این سال‌ها تحریم با اقتصاد ایران و سفره مردم چه کرده است؟
دیدارنیوز ـ مرضیه عسگری وش*: تحریم کلید واژه‌ای که مدت‌هاست در هر کوی و برزن به گوش می‌رسد. مدافعانش دو دسته‌اند: یک آن‌هایی که وجودش را برکتی برای نمایش اقتدار و عزت ملی می‌دانند و دوم آن‌هایی که به امید تحریم‌ها و آثارش به انتظار تغییر در نظام حاکم نشسته‌اند. در این میان کودکان پروانه‌ای هستند که به‌دلیل پاره شدن سند برجام از دسترسی به پانسمان‌های شرکت سوئدی محروم شده و ۱۵ تن از هم‌دردانشان را در یکسال از دست داده‌اند.
سیاست تحریمی پس از جنگ جهانی دوم درجهت سربه‌راه کردن کشورهایی که علاقه چندانی به همراهی با نظم جهانی نداشتند رونق یافت. بازار تحریم‌ها از اقتصاد تا ارتش و فرهنگ چنان داغ شده است که برآورد‌ها نشان می‌دهد که حداقل ۳۵ کشور جهان تحت فشار تحریم‌های بین‌المللی به سرکردگی ایالات متحده قرار دارند.
اما سوال اساسی درجایی آغاز می‌شود که آیا تحریم‌ها می‌توانند رژیم‌های نامطلوب جهانی را سر به راه کنند؟ آیا تحریم‌ها جوامع این کشور‌ها را به مرز رفاه و توسعه می‌رسانند؟
با اشغال کویت توسط صدام حسین در عراق نظم بین‌المللی برای متنبه کردن این متحد بازیگوش منطقه‌ای تحریم‌های سختی را بر اقتصاد عراق تحمیل کرد. مردم عراق در فاصله سال‌های ۱۹۹۰ میلادی تا ۱۹۹۷ برای دریافت قوت روزانه خود به کمک‌های دولت وقت متوسل شدند و با حاد شدن گرسنگی عراقی‌ها، سازمان ملل متحد تصمیم به مبادله غذا با نفت عراق گرفت. رژیم صدام از هم فروپاشید و نمایندگان دموکراسی برای ساختن برج بلند آزادی‌های سیاسی و اجتماعی پا به عرصه اقتصاد عراق نهادند و درنتیجه یکی از اصلی‌ترین کانون‌های طلای سیاه سال‌هاست که نیازمند تامین برق خود از طریق واردات است.
تا پیش از سال‌های اخیر عراق مثالی بی‌مانند برای شرح تحریم‌های همه‌جانبه در جهان بود، اما حالا با گذشت حدود ۴۰ سال از شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی ایران و با روند تکامل انواع تحریم‌ها، ایران رتبه نخست تحریم‌های جهانی را به خود اختصاص داده است.
ایران فقط در فاصله سه‌سال یعنی از سال ۲۰۱۸ تاکنون با کاهش ۶۲ درصدی ارزش پول ملی خود مواجه شده است. تحریم‌ها منجر به کاهش شدید صادرات و کسری تراز بازرگانی، افزایش نقدینگی و رشد تورم شد و نرخ ارز را به رقم بی‌سابقه‌ای رسانید. درحال حاضر تورم در هراس‌انگیزترین نقطه خود ایستاده است و فقر و کاهش توان خرید مردم، بیم‌ها و ترس‌های زیادی را به اقشار مختلف جامعه وارد کرده است.
در دوران امضای برجام، بیش از ۸۰ میلیارد دلار تسهیلات مالی از سوی کشور‌های مختلف ازجمله ژاپن، کره، چین، آلمان، اتریش، ایتالیا و روسیه فراهم شد و در صورت نبود تحریم، می‌توانست استمرار یابد. اما درحال حاضر بخش زیادی از پول‌های ایران بلوکه شده است و حتی ایران امکان پرداخت بدهی‌های خود را به شرکای تجاری‌اش ندارد. درصورتیکه با لغو تحریم‌ها می‌تواند به بیش از ۱۲۰ میلیارد دلار ذخیره ارزی خود دسترسی پیدا کند.
تحریم‌های همه جانبه آمریکا و متحدانش و شورای امنیت سازمان ملل به‌گونه‌ای دست ایران را از اقتصاد جهانی کوتاه کرده است که سفیر سابق فرانسه در واشنگتن در سخنانی گفته بود «بانک‌ها انقدر از تحریم‌ها وحشت دارند که نمی‌خواهند هیچ ارتباطی با ایران داشته باشند.»
تحریم‌ها با کمک و همکاری بیماری همه‌گیر کرونا بیش از ۷۹ میلیارد دلار از واردات ایران را در سال‌های ۱۳۹۹-۱۳۹۷ کاسته و درنتیجه در سال منتهی به ۲۰۲۱ میلادی با کسری تجاری حدود ۵.۵ میلیارد دلار مواجه شده است.
گرچه آمریکا گفته است که اقلام دارویی شامل تحریم‌ها نیستند، اما در دوران همه‌گیری شاهد بودیم که چگونه مسدود شدن راه‌های مبادله با شرکت‌های خارجی موجب فرسودگی تجهیزات پزشکی و سپس کمبود دارو‌های خاص و حتی درحال حاضر داروی ساده‌ای، چون استامینوفن کدوئین شده است.
مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری در یادداشتی گفته است «طبق گزارش نهاد‌های بین‌المللی مانند دیده‌بان حقوق بشر سازمان ملل در سال ۲۰۱۹، به دلیل هراس بسیاری از بانک‌های جهانی از تحریم‌های ایالات‌متحده، ایران با مشکل تأمین دارو، روبه‌رو است و کمبود دارو در ایران و به دنبال اعمال تحریم‌های آمریکا علیه این کشور به‌تدریج گریبان گیر بیماران مختلف در ایران شده است.»
برخلاف باور عموم واقعیت‌های تاریخی نشان می‌دهند که بریتانیا و آمریکا و پس از آن کشورهایی، چون آلمان، ژاپن و کشور‌های اسکاندیناوی برای ارتقای سطح توسعه خود به حمایت‌های عظیم دولتی مانند برقراری تعرفه‌ها و قواعد سخت تجاری پرداخته‌اند. در راستای حمایت‌های دولتی آمریکا از شرکت‌های خصوصی و بازرگانی خود در بحران ۲۰۰۸، این کشور بانک‌های خارجی زیادی را به پرداخت جریمه به‌دلیل نقض قوانین و پولشویی وادار کرد. اما پس از آنکه جریمه بین‌المللی به نام تحریم و در راستای منافع حقوق بشری مسیر خود را در سیاست ایالات متحده پیدا کرد حالا تحریم‌ها می‌تواند نقش حمایتگری دولتی را بازی کند.
به طور مثال سال ۲۰۱۸ مدیر مالی و دختر موسس شرکت هواووی به اتهام نقض تحریم‌های علیه ایران در کانادا بازداشت شدند. در سال ۲۰۱۹ آمریکا، متحدانش را برای تحریم استفاده از هووای مجاب کرد. شبکه گسترده ارتباطات هووای و فاصله زیاد آن با رقبای آمریکاییش، هژمونی جهان را به سرشاخ شدن با رقیب چینی مدعی‌اش وا داشت. این بدان معناست که تحریم توانست رقیب آمریکا را بدون نیاز به ارائه الگویی بهتر از ریل خارج کند.
از دیگر میوه‌های بهشتی تحریم، طبق برآورد‌ها آمده است که باتوجه به مقررات تعیین شده وزارت خزانه‌داری آمریکا برای تجارت شرکت‌ها میزان پرداخت جریمه‌های نقض تحریم‌ها فقط حدود ۳ درصد بوده علی‌رغم اینکه این میزان برای شرکت‌های اروپایی ۸۲ درصد بوده است.
با شرحی که رفت خوان نعمت تحریم برای مردم کشور‌های ایران و عراق گسترانیده نشده است بلکه سود‌های سرشاری را به جیب دولتمردان و نهاد‌های غیررسمی اقتصاد جهانی سرازیر کرده و در این میان می‌توان گفت هردو طیف مدافع تحریم ریزه‌خوار این سفره هستند.
*کارشناس اقتصاد سیاسی بین‌الملل
«باروت و ابریشم» عنوان ستون ثابت مرضیه عسگری‌وش در دیدار است که در آن به مسائل اقتصاد سیاسی بین‌الملل پرداخته می‌شود.
