اخباری مبنی بر بهبود شکل‌گیری روابطی جدید بین جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی به گوش می‌رسد، روابطی که می‌تواند ظرفیت‌های اقتصاد موجود بین دو کشور را تا حدودی فعال کند.
دیدارنیوز ـ حامد سیاسی‌راد: عرض خلیج فارس، فاصله جغرافیایی بین ایران و عربستان سعودی است. با این حال سال‌ها است که فاصله بین این دو کشور بزرگ منطقه غرب آسیا بسیار بسیار بیشتر از این عرض کوتاه جغرافیایی است.
دی ماه ۱۳۹۴ بود که در پی اعدام شدن یکی از چهره‌های اپوزیسیون حکومت آل سعود در عربستان، عده‌ای تندرو با حمله به سفارت این کشور در تهران، اندک رابطه سرد بین دو کشور ایران و عربستان را نیز پایان دادند. این واقعه، سرآغاز دور جدیدی از جنگ‌های نیابتی و خون‌بار بین ایران و عربستان در منطقه بود و نیز پایانی بر ارتباط تجاری بین دو همسایه با حجم اقتصاد بزرگ.
دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ در آمریکا که همراه بود با بهره‌کشی آشکار از عربستان سعودی در ازای حمایت منطقه‌ای از این کشور، منازعه منطقه‌ای بین قطب سنی و قطب شیعه جهان اسلام به اوج خود رسید. با پیروزی جو بایدن و تغییر سیاست‌های بین‌المللی ایالات متحده، حالا به موازات اخباری که از توافقات قریب‌الوقوع بین جمهوری اسلامی و ایالات متحده برای احیای برجام به گوش می‌رسد، اخباری نیز از درون خاورمیانه، حاکی از بهبود روابط ایران و عربستان است.
ابتدا خبر از مذاکرات ایران و عربستان در بغداد و به میانجیگری عراق رسید. این خبر را هم کشور میزبان و هم سفیر ایران در عراق تأیید کردند. سپس محمد بن سلمان، ولیعهد قدرتمند عربستان در مصاحبه‌ای تلویزیونی و با تغیر لحنی آشکار عنوان کرد کشورش خواهان برقراری روابط خوب با ایران است.
به نظر می‌رسد تغیر رفتار ایالات متحده و نیز فرسایشی شدن جنگ عربستان و حوثی‌های یمن از دلایل اصلی تغییر رویکرد عربستان در قبال ایران است.
دلیل دیگر، اما اقتصادی است. در بخشی از مصاحبه محمد بن سلمان، این شاهزاده سعودی عنوان می‌کند: «ما منافعی در ایران داریم و آن‌ها هم در پادشاهی (سعودی) منافع خود را دارند تا منطقه و جهان را به سمت رشد و شکوفایی سوق دهیم.» این سخنان به وضوح رنگ و بوی اقتصادی دارد و به نظر می‌رسد با تغییر شرایط فی‌مابین ایران و عربستان ظرفیت‌های اقتصادی متعددی پیش روی دو کشور گشوده می‌شود، ظرفیت‌هایی که البته نفع ایرانِ تحت تحریم از آن بیش از عربستان خواهد بود.
ایران و عربستان از غول‌های نفتی دنیا هستند و سهم نفت در اقتصاد این دو کشور بسیار است. چند ماه پیش اوپک خبر از بازگشت قریب‌الوقوع ایران به بازار نفتی دنیا داد و حضور پررنگ ایران در اوپک در شرایطی که روابط حسنه‌ای نیز با عربستان داشته باشد می‌تواند موجب تغییر سیاست‌های نفتی جهانی به نفع این دو قدرت منطقه غرب آسیا شود.
از سوی دیگر شایعاتی مبنی بر کاهش قدرت اوپک به گوش می‌رسد. ملاحظات زیست‌محیطی بهانه‌ای است برای رئیس‌جمهور جدید آمریکا تا سیاست‌های این کشور در قبال اصلی‌ترین نهاد نفتی بین‌المللی تغییر کند. نهاد «نوپک» از سوی فعالان محیط‌زیستی تشکیل شد تا مانع از آسیب‌رسانی اوپک به زیست‌بوم جهانی شود. ترامپ روی خوشی به نوپک نشان نداد، اما به نظر می‌رسد بایدن مسیر دیگری را مد نظر دارد و حتی شایعاتی مبنی بر وضع تحریم علیه اوپک به گوش می‌رسد. در این صورت تعاملات نفتی خارج از اوپک ایران و عربستان می‌تواند این دو کشور را تبدیل به بازیگرانی مهم در نظام جدید نفتی جهان کند. عربستان قصد بالا بردن قیمت نفت را دارد و این برای ایران فرصت‌ساز است. آمریکا و روسیه با این افزایش قیمت موافق نیستند. هم‌افزایی نفتی ایران و عربستان خارج از ساختار اوپک می‌تواند موجب فروش سودآورتر نفت توسط این دو کشور شود.
از سوی دیگر، تا پیش از پایان روابط ایران و عربستان، محصولات پتروشیمی و مشتقات نفتی نیز از جمله حوزه‌های مبادلاتی محبوب بین دو کشور بود و حالا این حوزه هم امکان احیا مجدد دارد.
جایگاه نفت و سوخت‌های فصیلی در اقتصاد آینده دنیا نزول خواهد کرد. این گزاره‌ای است که عموم اقتصاددانان به آن اذعان دارند. در چنین شرایطی ایران و عربستان مانند تمام کشور‌های دیگری که پایه اقتصادشان بر مبنای درآمد‌های نفتی بنا نهاده شده، حالا به دنبال جایگزینی نفت با حوزه اقتصادی دیگر در چشم‌اندازی میان‌مدت و بلند مدت هستند.
هر دوی این کشور‌ها منابع معدنی غنی‌ای دارند و حوزه معدن بی‌تردید می‌تواند یکی از جذاب‌ترین حوزه‌های مبادلاتی بین ایران و عربستان باشد، کمااینکه در دورانی که رابطه‌ای بین ایران و عربستان برقرار بود، تجارت سنگ و مواد معدنی یکی از حوزه‌های تجاری جاری بین دو کشور بود.
سازمان «المعادن» عربستان، نهادی است مرادف «ایمیدرو» در ایران. این دو نهاد معدنی می‌توانند در صورت حصول روابط حسنه بین دو کشور ارتباط خوبی با یکدیگر برقرار کنند.
عربستان کشور ثروتمندی است و سرمایه‌گذاری در حوزه معدن یکی از اهداف این کشور است. بازار معدنی ایران می‌توان بستر خوبی برای سرمایه‌گذاری پادشاهی عربستان باشد. از سویی بازار معدنی عربستان می‌تواند به یکی از اهداف صادراتی ایران بدل شود. تعامل در حوزه تکنولوژی معدنی نیز رشد صنایع مدنی ایران را در پی خواهد داشت.
سرمایه‌گذاری عربستان در حوزه آی تی و تکنولوژی بسیار گسترده است. سعودی‌ها در بسیاری از کشور‌های منطقه و در حوزه فناوری سرمایه‌گذاری کرده‌اند. هجوم عربستان به بازار تکنولوژی باعث سرمایه‌گذاری ۱۰۰ میلیارد دلاری این کشور فقط در صندوق مشترکی با ژاپن به نام صندوق سرمایه‌گذاری تکنولوژی شده است.
کلید زدن ساخت ابرشهری به نام «نئوم» در عربستان هم نشان می‌دهد عربستان به شکل جاه‌طلبانه‌ای قصد دارد به یکی از قطب‌های فناوری در منطقه و نیز در جهان تبدیل شود.
قطع ارتباط ایران با دنیا موجب شده تا متخصصان حوزه فناوری کشور با تکیه بر توانایی‌های درونی در این حوزه رشد داشته باشند. با این حال، ایجاد بستری بین‌المللی برای حوزه فناوری ایران می‌تواند کمک شایانی به اقتصادی فناوری در کشور کند.
ایران همواره یکی از قطب‌های کشاورزی غرب آسیا بوده است و حالا عربستان نیز قصد دارد بیش از پیش به بازار کشاورزی در منطقه ورود کند. همچنین هر دو کشور در حوزه صنایع غذایی بسیار توانمندند.
عربستان سابقه صادرات و حتی سرمایه‌گذاری در حوزه صنایع غذایی، در کشور ما را دارد. از رستوران‌های زنجیره‌ای تا آب میوه‌های پالپ دار و از روغن گیاهی تا سس ففل، حوزه‌هایی بوده است که کالا‌های عربستانی در کشور ما پر طرفدار بوده است.
در دی ماه ۱۳۹۴ و پیش از قطع کامل روابط دو کشور، مهم‌ترین اقلام صادراتی عربستان به ایران شامل موارد زیر بوده است: پارچه، روغن ذرت (تصفیه شده یا نشده)، ماشین آلات پاشیدن مواد آبگون یا پودری برای کشاورزی و باغبانی، کاغذ و مقوا، ورق‌های آلومینیومی، سنگ سنباده، رنگ اکریلیک، در آسان بازشوی آلومینومی برای قوطی، قوطی بدون درز آلومینومی برای نوشیدنی، چسپ و سایر چسپاننده‌های آماده، مکمل‌های دارویی، سایر وسایل نقلیه موتوری با حجم سیلندر ۱۵۰۰ سی سی تا ۲۵۰۰ سی سی است؛ که بیشترین حجم این اقلام به در آسان بازشوی آلومینیومی برای قوطی‌های نوشیدنی با ۱۰ میلیون دلار اختصاص داشته است.
صادرات ایران به عربستان، اما بیشتر از جنس مواد خوراکی و محصولات کشاورزی بوده است. این محصولات به شرح زیر بودند:
زنجبیل و سایر سبزیجات به خصوص اسفناج، تخم زیره، کاشی و سرامیک، کشمش، انگور بی‌دانه، دانه‌های آفتابگردان، اجزا و قطعات موتور و اتوبوس، سایر وسایل خوراک پزی، ماست، عسل طبیعی، شیر، لپه، سیمان سفید، زیور آلات بدلی، شیرآلات بهداشتی، سنگ مرمر، فرش، مربا، ژله، مارمالاد، قند و شکر، گلاب، آلو خشک، آب پرتقال، ادویه‌جات، آدامس، پسته، سفالینه، مجسمه‌های تزیینی و قیر است.
موسم حج، اصلی‌ترین بزنگاه ارتباطی ایران و عربستان بوده و هنوز هم هست. مراسم حج بهترین بستر برای گردش اقتصاد گردشگری در عربستان است و گردش اقتصادی عظیمی را در این کشور شکل می‌دهد.
اقتصاد ایران نیز همواره از مراسم حج متأثر بوده است. سفر حج یکی از مجاری خروج ارز از کشور است و از سویی تجارت چمدانی حجاج سطحی از واردات و صادرات را بین دو کشور ایران و عربستان شکل می‌دهد. رونق بیشتر مراسم حج در ایران می‌تواند موجب شکل‌گیری چرخه اقتصادی قدرتمندتری بین این دو کشور بزرگ مسلمان در غرب آسیا شود.
قطع رابطه با عربستان، قطع یا کاهش سطح رابطه با بسیاری دیگر از کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس را به همراه داشته است. بحرین یکی از کشور‌هایی بود که رابطه‌اش را با ایران قطع کرد. امارات که پس از چین و بالاتر از عراق، دومین رابطه اقتصادی بین‌المللی با ایران را شکل می‌داد نیز سطح روابطش با کشور ما را کاهش داد. کویت و عمان نیز متأثر از تشنج بین ایران و عربستان سطح روابط اقتصادی خود را کاهش دادند.
منازعه عربستان و قطر، موجب تقویت روابط سیاسی قطر و ایران شد، اما روابط تجاری این کشور با ایران، به دلیل فشار‌های عربستان کاهش پیدا کرد.
رد پای عربستان در مبادلات اقتصادی ایران و شریک اقتصادی منطقه‌ای‌اش، یعنی عراق نیز قابل مشاهده است.
کشور‌های عربی سهمی ۳۹ درصدی را در مبادلات بین‌الملی جمهوری اسلامی دارند، با این حال بهبود روابط ایران و عربستان می‌تواند این سهم را به شکل چشم‌گیری افزایش دهد.
سرریز اقتصادی برقراری ارتباط ایران و عربستان، اما محدود به کشور‌های منطقه نمی‌شود. ژاپن نهادی اقتصادی به نام «سازمان سرمایه‌گذاری خاورمیانه‌ای» تشکیل داده است تا این نهاد مراودات اقتصادی این قدرت جهانی را با کشور‌های منطقه غرب آسیا تنظیم کند. در این سازمان، محوریت با عربستان سعودی است، اما ایران تنها نقش ناظر را در این سازمان ایفا می‌کند. حل و فصل منازعه بین ایران و آمریکا، حتی می‌تواند رابطه اقتصادی کشور ما با قدرت‌های اقتصادی خاور دور را نیز بهبود بخشد. ناگفته عیان است، بهبود رابطه با عربستان می‌تواند در مسیر بهبود روابط ایران و کشور‌های غربی نیز تأثیرگذار است.
خصومت میان ایران و عربستان ریشه تاریخی دارد و علل آن تنها به موازنه قوای درون منطقه‌ای محدود نمی‌شود و رگه‌های پررنگ ایدئولوژیک هم دارد. برقراری ارتباط دوستانه بین دو کشور بیشتر به یک فانتزی می‌ماند، اما تنها ترک منازعه و کمی گرم شدن هوای جنگ سرد حاکم بر دو کشور می‌تواند بخش بزرگی از ظرفیت‌های اقتصادی بین این دو کشور را فعال کند.
