ماه خدا و مهمانی ناخوانده به نام کرونا

دیدارنیوز ـ مسلم تهوری: حضور ویروس کرونا در زندگی مردم لاجرم باعث تغییراتی در سبک زندگی‌ها شد. مساجد و تکایا و البته حرم‌های مطهر بسته شد؛ برای نخستین مرتبه بعد از انقلاب نماز‌های جماعت و جمعه تعطیل شد؛ درب‌های پارک‌ها و تفرجگاه‌ها به روی مردم بسته شد و وزارت بهداشت مجدانه توصیه کرد بهداشت فردی و اجتماعی را بیش از پیش رعایت کنید و حتی‌المقدور از خانه‌ها بیرون نروید. دید و بازدید‌ها و مسافرت‌ها به حداقل کاهش پیدا کرد و قس علی هذا!

از همان اوائلی که کرونا حضور سرزده خود را اعلام کرد یکسری توصیه بهداشتی و پزشکی به مردم شد از آن جمله شست‌وشوی مرتب دست‌ها با آب و صابون و خوردن آب به دفعات بود. اصحاب درمان معتقد بودند احتمال دارد فردی از طریق دهان به ویروس کرونا مبتلا شود و اگر مرتب آب بخورد می‌توان از ورود ویروس به ریه‌ها جلوگیری کرد و ویروس وارد معده و از آنجا نیز دفع شود. این شرایط بیانگر آن بود که امسال ماه رمضانی متفاوت از سال‌های پیش خواهیم داشت، زیرا اولا همانطور که اعلام شده بابت مراسم‌های مذهبی و عبادی نباید در مساجد و تجمعات حضور پیدا کرد و ثانیا بحث اصلی این است که با توجه به شرایط موجود روزه واجب است یا خیر.

قطعا نمی‌توان برای همه در این‌باره نسخه واحدی نوشت. اگر فردی می‌تواند این روز‌ها در قرنطینه خانگی باشد طبیعتا مشکلی از این بابت نیز تهدیدش نمی‌کند، اما مسئله در مورد کسانی است که ناچار از حضور در اماکن عمومی و محیط آلوده هستند.

با نزدیک شدن به ماه مبارک رمضان عده‌ای از پزشکان در این‌باره به اظهار نظر پرداختند و بعضا معتقدند روزه نه تنها هیچ ضرر و آسیبی متوجه شخص روزه‌دار نمی‌کند بلکه باعث افزایش ایمنی بدن نیز می‌شود.

دکتر علیرضا مرندی رئیس فرهنگستان علوم پزشکی گفت: همه پزشکان هم نظر هستند و بررسی‌های پزشکی نشان می‌دهد در شرایط کرونایی روزه‌داری هیچ عارضه‌ای برای افراد سالم به وجود نخواهد آورد. وی افزود: در این شرایط افراد زیر ۶۵ سال می‌توانند روزه بگیرند، البته بیمارانی که مبتلا به ویروس کرونا شده و بهبود یافته‌اند، توصیه می‌شود حداقل تا ۶ هفته اقدام به روزه‌داری نکنند.

ایمن مازیک، رئیس شورای مسلمانان مقیم آلمان نیز در صحبتی با دویچه وله گفت که روزه گرفتن نه تنها سیستم ایمنی بدن را تضعیف نمی‌کند، بلکه تقویت نیز می‌کند.

در همین راستا کامران باقری لنکرانی، وزیر پیشین بهداشت، با نزدیک شدن به ماه مبارک رمضان در یک پیام ویدئویی در اینستاگرام گفته است: مطالعات زیادی نشان داده که روزه‌داری با مدل اسلامی یعنی خوردن سحری و افطاری و حذف وعده غذایی ناهار باعث بهبود سیستم ایمنی بدن می‌شود.

او در ادامه به عادت غذا خوردن در سه وعده غذایی اشاره می‌کند و آن را پدیده‌ای مدرن می‌داند که باعث چاقی می‌شود و شانس بیماری‌های قلبی و عروقی و برخی سرطان‌ها را زیاد می‌کند. اما در مدل روزه‌داری اسلامی، بخشی از ذخایر بدن زائد می‌شود و متابولیسم بدن از مصرف قند و تولید اسید‌های چرب به کیتون بادی‌ها تغییر می‌کند و این باعث پاکسازی در بدن می‌شود.

طرفداران روزه به سبک اسلامی در یک کلام کلی معتقدند روزه‌داری باعث تقویت سیستم ایمنی بدن می‌شود. اثبات ادعای مزبور احتیاج به بررسی دقیق‌تر و بیشتر دارد.

در بحث پیش‌رو با دو متغیر روزه گرفتن و سلامت مواجه هستیم. در علوم تجربی (مثل پزشکی) برای اینکه بتوان رابطه بین دو متغیر را بررسی کرد، ابتدا نیاز است که هر دو متغیر مستقل و وابسته، به طور دقیق تعریف شوند. در این حالت «روزه گرفتن» متغیر مستقل و «سلامت» متغیر وابسته است.

از آنجایی که متغیر مستقل (یعنی روزه گرفتن) تعریف ثابت و معینی ندارد، نمی‌توان نتایج بررسی روی آن را تعمیم داد. برای مثال وقتی می‌گوییم «روزه گرفتن» منظورمان روزه گرفتن خانمی با وزن ۵۰ کیلوگرم در مرداد خوزستان است یا مردی تنومند در دی ماه اردبیل؟ در واقع از آنجایی که شرایط محیطی، توانایی جسمی، مدت زمان گرسنگی و تشنگی ثابت نیستند، نمی‌توان به طور دقیق و جامع در مورد تاثیر روزه‌داری بر سلامتی (چه مثبت، چه منفی) اظهار نظر کرد.

در این باب کمتر با کار علمی و دقیقی مواجه هستیم. بعضا مقالاتی در این زمینه نوشته شده است، اما کمتر در مورد روزه‌داری اسلامی است. مقاله «تاثیر روزه‌داری بر فاکتور‌های بیوشیمیایی خون مرتبط با سیستم ایمنی در فصل تابستان» سال ۱۳۹۴ در نشریه علوم پزشکی قم منتشر شده است.

این مقاله وضعیت ۷۵ فرد روزه‌دار در فصل تابستان را مورد مطالعه قرار داده و نتایج نشان می‌دهد متوسط قند خون افراد در پایان ماه رمضان پایین آمده و فاکتور‌های بیوشیمیایی C۴، C۳ و کورتیزول اندکی افزایش یافته است. اما اختلاف در میزان پروتئین لپتین و شاخص توده بدنی در زنان و مردان تفاوت معناداری نکرده است. میانگین تعداد گلوبول‌های سفید و قرمز هم بعد از پایان ماه رمضان اندکی کاهش پیدا کرده است.

نویسندگان مقاله در پایان نوشته‌اند: «به نظر می‌رسد روزه‌داری در تقویت سیستم ایمنی موثر باشد»، اما داده‌هایی که در متن مقاله آمده چندان تناسبی با این نتیجه گیری ندارد.
 
به هر صورت قشر معتقد و مذهبی در انجام مناسک دینی پیرو و دنباله‌رو مراجع تقلید هستند؛ شرایط فعلی باعث شده تا از مراجع سوال کنند که بالا بردن سطح ایمنی بدن در مبتلا نشدن و همچنین درمان بیماری کرونا از اهمیت بالایی برخوردار است. از طرف دیگر به توصیه پزشکان باید در طول روز مکرر مایعات مصرف کرد. در این شرایط تکلیف مردم و کادر درمان برای روزه ماه مبارک رمضان چیست.

آیت‌الله مکارم شیرازی در جواب گفته: انسان نمی‌تواند به این دلیل، روزه را بخورد و باید در ماه رمضان روزه بگیرد، البته می‌تواند در فاصله افطار تا سحر از غذا‌های مقوی استفاده کند تا از ضعف شدید بدن در طول روز جلوگیری نماید. اما کسی که می‌داند روزه برای او ضرر دارد باید روزه را ترک کند و اگر روزه بگیرد صحیح نیست، همچنین اگر یقین ندارد، اما احتمال قابل توجهی می‌دهد که روزه برای او ضرر دارد، خواه این احتمال از تجربه شخصی حاصل شده باشد یا از گفته طبیب.

آیت‌الله جعفر سبحانی نیز در این‌باره جواب روشنی نداد و گفت: با تشکر از توجه آقایان به این مسئله، فعلا نمی‌توان تصمیم قطعی گرفت تا وضع در آینده روشن‌تر شود، احیانا ممکن است برخی بخواهند این موضوع را بهانه‌ای برای روزه خواری قرار دهند.

آیت‌الله شبیری زنجانی معتقدند اگر احتمال متعارف دفع ضرر وجود داشته باشد باید روزه گرفت و الا نباید روزه گرفت. ایشان گفتند: اگر بنا به گفته پزشکان متخصص، روزه گرفتن برای فردی، احتمال ابتلای او به این بیماری و آسیب دیدن وی را افزایش دهد، نباید روزه بگیرد و این مسئله در رساله عملیه هم آمده است. البته نباید مرتکب تظاهر به روزه خواری شده و به ماه مبارک بی احترامی کند.

همچنین اگر با تغییر شرایط، مثلا با ماندن در منزل، تحرک کمتر، رعایت نکات بهداشتی و مصرف غذا‌ها و نوشیدنی‌های تقویتی، بتواند احتمال متعارف ضرر را دفع کند و ایجاد چنین شرایطی موجب مشقت شدید نشود، باید چنین کند و روزه بگیرد.

آیت‌الله سیستانی نیز در جواب استفتاء، وجوب روزه را یک امر شخصی تلقی کردند و گفتند: وجوب روزه ماه مبارک رمضان یک تکلیف فردی است و هر کس که شرایط وجوب آن را داشته باشد باید فارغ از اینکه برای دیگران واجب باشد یا خیر، روزه بگیرد و اگر فرد مسلمان بیم آن داشته باشد که روزه گرفتن و لو با اتخاذ همه تدابیر احتیاطی، باعث ابتلایش به کرونا می‌شود، وجوب هر روزی که می‌ترسد در صورت روزه گرفتن به این بیماری مبتلا می‌شود، از او ساقط می‌گردد.

اما اگر بتواند درجه احتمال ابتلا به بیماری را کم کند تا آنچه که از نظر عقلا دیگر احتمال ابتلا مورد اعتنا نباشد ـ ولو از طریق ماندن در خانه و عدم اختلاط نزدیک با دیگران، استفاده از ماسک و دستکش‌های پزشکی و رعایت موارد ضد عفونی مکرر و نظیر آن ـ و موجب مشقت شدید و غیر قابل تحملی نیز نباشد، وجوب روزه از او ساقط نمی‌شود.

اما درباره آنچه گفته شد که پزشکان نوشیدن مکرر آب را در فاصله زمانی نزدیک به هم جهت جلوگیری از کمبود آب بدن و خشکی حلق توصیه می‌کنند ـ به این دلیل که احتمال ابتلای به ویروس کرونا را مرتفع می‌کند ـ این امر مانع وجوب روزه نمی‌شود، غیر از کسانی که به آن رسیده باشند و در صورت روزه گرفتن، ترس ابتلای به بیماری وجود داشته باشد و هیچ راهی برای کاهش احتمال آن هم وجود نداشته باشد ـ و لو با ماندن در منزل و اتخاذ سایر راه‌های احتیاطی پیشرفته ـ اما افراد دیگر غیر از چنین فردی باید روزه بگیرند.
 
آیت‌الله وحید خراسانی نیز این امر را کاملا شخصی می‌داند و نظر فرد را حتی بر نظر پزشک نیز ارجح می‌داند و در این‌باره گفتند: کسی که می‌داند روزه برای او ضرر ندارد اگر چه پزشک بگوید ضرر دارد، باید روزه بگیرد، و کسی که یقین یا گمان به ضرر مورد اعتنا یا ترس با منشأ عقلایی (علت بجایی) داشته باشد اگر چه پزشک بگوید ضرر ندارد نباید روزه بگیرد و اگر هم روزه بگیرد صحیح نیست مگر اینکه روزه برای او ضرر نداشته و قصد قربت کرده باشد که در این صورت روزه‌اش صحیح است.

متأسفانه حرف‌های بعضا متناقض باعث سردرگمی افراد شده است. به طور مثال روز‌های ابتدایی اعلام شد مرتب آب نوشیده شود و امروز حرف‌های دیگری زده می‌شود و یا زمانی که با کمبود ماسک مواجه بودیم اعلام شد ماسک ضرورتی ندارد فقط افراد بیمار باید از ماسک استفاده کنند؛ اما زمانی که مشکل ماسک برطرف شد اعلام کردند همه باید از ماسک استفاده کنند. حتی این بحث مطرح شده که استفاده از ماسک ضروری شود؛ لذا مردم به نوعی تکلیف‌شان مشخص نیست، ولی آنچه مسلم است ماه مبارک رمضان پیش‌رو شرایطی متفاوت با سال‌های گذشته دارد و فارغ از حرف و حدیث‌ها هر کس بر اساس شرایط جسمی و کاری خود با توجه به نظر کارشناسان باید وظیفه دینی خود را مشخص سازد.