به نظر می‌رسد در آینده، چهار پرسش مهم در پیش روی عملکرد هر یک از ما در این برهه‌ی تاریخی خواهد بود: چه گفته ایم؟ چه کرده ایم؟ چه نتیجه‌ای گرفته ایم؟ و همه این سه پرسش در قالب یک پرسش مهمتر معنی خواهد یافت و آن اصل مهم این است: در این فرآیند، کرامت انسانی و عقلانیت اخلاقی چه منزلتی داشته است؟ حاصل جمع آن سه پرسش عیار‌ها را تعریف خواهد کرد و البته آن سه پرسش خود در برابر یک پرسش بزرگتر سنجیده خواهد شد؛ در آنچه گفته ایم و به انجام رسانده ایم، تا چه اندازه اخلاق و کرامت انسانی را بر سیاست و اقتصاد و منافع و عافیت ترجیح داده ایم؟ آن‌ها که نمره نازلی گرفته باشند باید خود را برای چالش‌های سختی روبرو کنند و آنان که نمره مطلوبی بگیرند در نزد وجدان خود و جامعه سرفراز خواهند بود و به سهم و توان خود نقشی موثرتر در عصر فکری پساکرونا و نظم منطقه‌ای و جهانی پسا کرونا ایفا خواهند کرد. نوع نگاه به پدیده‌هایی نظیر کرونا در عملکرد‌ها بسیار تعیین کننده است. از هم اکنون به پاسخ این پرسش‌ها و آن پرسش بزرگتر بیاندیشیم و تا تناقضات گریبانگیر نشده و تا فرصت هست، خود و رویکردهایمان را تصحیح کنیم و آینده را درست بنا نهیم.
دیدارنیوز ـ ابوالفضل فاتح*: تونل تاریک و زوایای مبهمی که بشریت با بحران کرونا وارد آن شده است، قدری دیرتر از پیش بینی‌های اولیه به انتهای خود خواهد رسید. این تجربه، خسارت‌ها و هزینه‌های عظیمی داشته و قطعه‌ای جاودان از تاریخ است که پر از رخداد‌های تلخ و شیرین و تجارب مثبت و منفی است و همچون دوران جنگ‌های بزرگ، لحظه لحظه این دوران مورد قضاوت خواهد بود. آنچه می‌ماند درس‌ها و عبرت هاست. در این حال شاید بتوان گفت که شیوع این بیماری، برگه‌ی خالی و سفیدی پیش روی همگان قرار داد تا صرف نظر از گذشته، از نو آغاز کنند و از نو خود و اندیشه‌ها و عملکرد خود را مورد سنجش قرار دهند.
به نظر می‌رسد در آینده، چهار پرسش مهم در پیش روی عملکرد هر یک از ما در این برهه‌ی تاریخی خواهد بود: چه گفته ایم؟ چه کرده ایم؟ چه نتیجه‌ای گرفته ایم؟ و همه این سه پرسش در قالب یک پرسش مهمتر معنی خواهد یافت و آن اصل مهم این است: در این فرآیند، کرامت انسانی و عقلانیت اخلاقی چه منزلتی داشته است؟
الف: چه گفته ایم؟
«چه گفته ایم» ناظر به تحول در سیر ادبیات حاکمان و دولتمردان و دانشمندان و روشنفکران و رهبران مذهبی وغیر مذهبی و آحاد مردم است. بسیاری از حکومت‌ها و جریانات مختلف ارزیابی مناسبی از بزرگی و اهمیت کرونا نداشتند؛ لذا ابتدا بیان داشتند که کرونا موضوعی جدی نیست. به این بسنده نکرده و اقدام مناسبی هم صورت ندادند. بعضا هم دیدگاه‌های حاشیه‌ای و گیج کننده ارائه شد. همین نگاه به شدت روی عملکرد به هنگام ارگان‌های حکومتی و آماده باش بدنه اجتماعی و طرفداران جریانات فکری و سیاسی و نهاد‌های مدنی و مذهبی تاثیر منفی گذاشت. عملکرد‌های غیرشفاف باعث شد تا برخی حکومت‌ها متهم به پنهانکاری، درغگویی و ترجیح سیاست بر درک واقعیت شوند. فراموش نکنیم که سخن نخست و عبارات کلیدی هر سیاستمدار یا رهبر فکری و مذهبی و یا یک شخصیت علمی، بیانگر نگرش و رویکرد او و الهام بخش پیروان و حامیان اوست. جریاناتی را می‌شناسیم که دچار تناقضات شناختی، معرفتی و عملکردی و بیانی شده اند. هر یک از ما که سخن یا ارزیابی و عملکرد اولیه مان درست نبوده به دشواری می‌توانیم اقدامات بعدی خود را در چشم و دل مردم بنشانیم مگر آنکه دلیل قانع کننده‌ای برای ارزیابی‌های نادرست یا ضعف خود ارائه داده و یا به روشنی عذرخواهی کرده و جبران نماییم. باید بیاموزیم صریح، شفاف، علمی و کاربردی و مسئولانه سخن بگوییم و پیامد‌های آن را بپذیریم.
ب - چه کرده ایم؟
«چه کرده ایم» سنجه‌ی بسیار مهم بعدی خواهد بود و ناظر به همه اقداماتی است که طی بحران، هر یک از ما یا نهاد‌ها و یا حکومت‌ها به انجام رسانده ایم. اقداماتی که شامل استراتژی، سیاست، برنامه، مدیریت و نقشی است که در قبال بحران و درباره مردمان درگیر در بحران و همچنین اقدامات و پیش بینی‌هایی است که برای آینده داشته ایم. آیا همه امکانات و ظرفیت‌های خود را بسیج کرده ایم؟ آیا از انسجام و قدرت تصمیم گیری و شتاب اجرای مناسب برخوردار بوده ایم یا کوته بینی‌ها و ساده انگاری‌ها و شکاف‌های حاکمیتی و سیاسی و دعوا‌های شخصی و سلیقه‌ای مانع تصمیم گیری صحیح شده و به آشفتگی‌ها دامن زده و مردم را قربانی کرده است؟
ج - چه نتیجه‌ای حاصل شده و برای آینده چه اندیشیده ایم؟
پرسش دیگر شامل همه آن چیزی است که پس از فرونشستن طوفان کرونا و به زبان آمار و به چشم تیزبین نقادان بر جای می‌ماند. زمانه و آمار، روزی حقایق را آشکار خواهد ساخت و دروغ‌های احتمالی برملا خواهد شد. چه تعدادی از مردم مبتلا شدند؟ چه تعدادی از مردم قربانی شدند؟ با مادران و پدران خود که ذخیره‌ی عاطفی و انسانی ما بودند، چه کردیم؟ با زندانیان چه کردیم؟ با گرفتاران خود چه کردیم؟ چه کسانی و به چه دلیل پنهانکاری کرده و مانع تصمیمات به هنگام و حیاتی شدند و چه کسانی همت و آبروی خود را مصروف حقیقت نمودند؟ تا چه اندازه تمهیدات و پیش بینی‌ها درست و مسئولانه بوده است؟ دوران بازیابی کشور تا چه مدت به طول انجامیده است و تا چه اندازه حکومت‌ها و نخبگان و ملت‌ها توانسته اند دوران پسا کرونا و تاثیرات وسیع آن بر فرهنگ و اخلاق و سبک زندگی و آموزش و بهداشت و علم و دیگر ابعاد مختلف اجتماع، اقتصاد و سیاست و روابط بین الملل و صلح و جنگ را پیش بینی کرده و خود را برای آن آماده سازند؟ چه بر سر مردم به ویژه طبقات ضعیف‌تر آمد؟ و برای فقر و رکود پس از کرونا چه اندیشه کرده ایم؟ ظرفیت‌های ملی مان تا چه اندازه بود؟ بزرگ ماندیم یا خرد شدیم؟ با توجه به وجود شواهدی بر تکرار حوادث بیولوژیکی فراگیر طبیعی و دست ساز در سطح جهان در آینده و تاثیر آن در نظامات بین المللی، تا چه اندازه به اراده ملی و ساختار مدنی لازم برای ایجاد آمادگی جهت مقابله با چنین بحران‌هایی دست یافته ایم تا دوباره گرفتار تاخیر یا غافلگیری نشویم؟
د - تا چه اندازه اخلاق را ترجیح داده ایم؟
آموختیم که همه ضعیفیم و هنوز خلقت برای غافلگیری بشر و همه قدرت‌های جهانی راز‌های فراوان دارد. آموختیم ایمان و عواطف به ما استحکام و شکیبایی و امید می‌بخشد. آموختیم باید آماده بود و سازماندهی داشت و تمرین کرد. آموختیم در این میان علم نقشی تعیین کننده دارد و آموزش اجتماعی به ویژه در حوزه بهداشت، سرنوشت ساز و کلیدی است. بحران کرونا نشان داد که تیغ ادعا‌های توخالی دیگر نمی‌برد؛ و محرز شد که آشفتگی، سمی مهلک است و بی دردی مصیبتی مضاعف و بدون هماهنگی در سطوح عالی حکومت و همراهی نخبگان و ملت‌ها نمی‌توان به نتیجه مطلوب رسید. برخی فرصت آن را یافتند تا توان ملی خود را به منصه ظهور برسانند و صحنه‌های جاودان از خلاقیت، انسانیت و سرعت و شتاب تصمیم گیری و بسیج امکانات را بیافرینند و زیباترین لحظات نجات انسان‌های دردمند و یا نگران را بیافرینند و البته بسیاری نیز در برابر چشمان ملت‌های خود ضعف در استراتژی، برنامه و ساختار و مدیریت را هویدا ساختند. گروهی از نهاد‌ها و جریانات سیاسی و مذهبی انسجام شناختی، معرفتی و عملکردی خود را نشان دادند و شاهد فتاوی پیشرو از مراجع تراز اول بودیم و البته گروه‌هایی نیز کندی درک و سستی استدلال‌های خود را به نمایش گذاشتند، برخی نیز به خرافه پناه بردند و برخی لاف زدند و برخی فارغ از رنج‌های مردم، عقده گشایی و فرصت طلبی کردند و در فکر بهره وری‌های سیاسی یا اختلافات مذهبی و یا منافع باندی و شخصی برآمدند و با بحران و نگرانی‌های عاطفی و طبیعی مردم، تجارت کردند.
تا این لحظه، خرابکاری و عملکرد ضعیف برخی توسعه یافته‌های قدرتمند، بار گناه و آشفتگی‌های دولت‌های کمتر قدرتمند را تا حدی می‌پوشاند، البته قدرت‌ها و جریاناتی هم بوده اند که در عمل برای حفظ جان انسان‌ها هر چه داشته اند به صحنه آورده اند. بی تردید این برگ از تاریخ، جاودانه می‌ماند و دستمایه بسیاری از تحلیل‌ها و برخورد‌های سیاسی و اجتماعی خواهد شد. همه ماندگار می‌شوند، خواه نیک، خواه بد و عیار‌ها سنحیده می‌شود. آن که گفت یکایک انسان‌ها مهمند و آن که گفت چرخ اقتصاد مهمتر است، و آن که به جای تمرکز بر مسائل اصلی بر مسائل حاشیه‌ای تمرکز کرد، همه در معرض قضاوت خواهند بود. همه باید مراقب آنچه می‌گوییم و آنچه می‌کنیم و میراثی که بر جای می‌گذاریم باشیم.
حاصل جمع آن سه پرسش عیار‌ها را تعریف خواهد کرد و البته آن سه پرسش خود در برابر یک پرسش بزرگتر سنجیده خواهد شد؛ در آنچه گفته ایم و به انجام رسانده ایم، تا چه اندازه اخلاق و کرامت انسانی را بر سیاست و اقتصاد و منافع و عافیت ترجیح داده ایم؟ آن‌ها که نمره نازلی گرفته باشند باید خود را برای چالش‌های سختی روبرو کنند و آنان که نمره مطلوبی بگیرند در نزد وجدان خود و جامعه سرفراز خواهند بود و به سهم و توان خود نقشی موثرتر در عصر فکری پساکرونا و نظم منطقه‌ای و جهانی پسا کرونا ایفا خواهند کرد. نوع نگاه به پدیده‌هایی نظیر کرونا در عملکرد‌ها بسیار تعیین کننده است. از هم اکنون به پاسخ این پرسش‌ها و آن پرسش بزرگتر بیاندیشیم و تا تناقضات گریبانگیر نشده و تا فرصت هست، خود و رویکردهایمان را تصحیح کنیم و آینده را درست بنا نهیم.
*فعال سیاسی
