در سپتامبر ۲۰۲۵، نپال شاهد یکی از مهم‌ترین تحولات سیاسی خود پس از لغو سلطنت در سال ۲۰۰۸ بود. خیزش گسترده نسل جوان علیه فساد، خویشاوندسالاری و ناکارآمدی دولت، به استعفای نخست‌وزیر کی‌پی شرما اُلی انجامید و ارتش را به صحنه داخلی کشاند. این رخداد که با عنوان "انقلاب نسل زد" شناخته می‌شود، نه‌تنها ساختار قدرت داخلی را دگرگون کرد، بلکه موازنه منطقه‌ای میان هند، چین و آمریکا را نیز تحت تأثیر قرار داد. اما آیا این تحول را می‌توان یک انقلاب واقعی دانست؟ یا صرفاً یک خیزش اعتراضی گذرا در عصر دیجیتال بود؟
دیدارنیوز-محسن شریف خدائی* : در سپتامبر ۲۰۲۵، نپال شاهد یکی از مهم‌ترین تحولات سیاسی خود پس از لغو سلطنت در سال ۲۰۰۸ بود. خیزش گسترده نسل جوان علیه فساد، خویشاوندسالاری و ناکارآمدی دولت، به استعفای نخست‌وزیر کی‌پی شرما اُلی انجامید و ارتش را به صحنه داخلی کشاند. این رخداد که با عنوان "انقلاب نسل زد" شناخته می‌شود، نه‌تنها ساختار قدرت داخلی را دگرگون کرد، بلکه موازنه منطقه‌ای میان هند، چین و آمریکا را نیز تحت تأثیر قرار داد. اما آیا این تحول را می‌توان یک انقلاب واقعی دانست؟ یا صرفاً یک خیزش اعتراضی گذرا در عصر دیجیتال بود؟
ساختار سیاسی نپال و زمینه‌های بحران
نپال، جمهوری فدرالی نوپا، با وجود پارلمان دو مجلسی و احزاب متنوع، همچنان از بی‌ثباتی سیاسی رنج می‌برد. از سال ۲۰۰۸ تاکنون، دولت‌ها در نپال به‌طور مکرر تغییر کرده‌اند و ائتلاف‌های شکننده، فساد اداری، و ناکارآمدی اجرایی، اعتماد عمومی را به‌شدت تضعیف کرده‌اند. اقتصاد نپال عمدتاً بر کشاورزی و گردشگری کوهستانی استوار است و میلیون‌ها کارگر نپالی برای گذران زندگی به کشور‌های خلیج فارس و جنوب آسیا مهاجرت کرده‌اند.
در چنین بستری، تصمیم دولت برای مسدود کردن ۲۶ پلتفرم ارتباطی - از جمله فیس‌بوک، یوتیوب، اینستاگرام و واتس‌اپ - جرقه‌ای شد برای انفجار خشم عمومی. تنها تیک تاک فعال باقی ماند و به بستری برای سازمان‌دهی اعتراضات بدل شد. این نکته، به‌ویژه با توجه به منشأ چینی این پلتفرم، در تحلیل‌های ژئوپلیتیکی اهمیت ویژه‌ای یافته است.
نقش نسل زد و ویژگی‌های انقلاب‌های نوین و غیرکلاسیک
تحولات سیاسی قرن بیست‌ویکم نشان می‌دهند که جهان در حال ورود به دوران جدیدی از انقلاب‌ها و جنبش‌های مردمی است؛ دورانی که در آن الگو‌های کلاسیک انقلاب - با رهبری کاریزماتیک، ایدئولوژی منسجم، و ساختار‌های حزبی - جای خود را به خیزش‌های شبکه‌ای، افقی و فناورانه داده‌اند. انقلاب نسل زد در نپال نمونه‌ای بارز از این دگرگونی است. مهم‌ترین ویژگی‌های این نوع انقلاب‌ها:
۱. فاقد رهبری مرکزی
برخلاف انقلاب‌های کلاسیک مانند فرانسه، روسیه یا ایران، که توسط رهبران مشخص و جریان‌های ایدئولوژیک هدایت می‌شدند، انقلاب‌های نوین اغلب فاقد رهبری سازمان‌یافته‌اند. در نپال، هیچ چهره سیاسی یا حزبی هدایت اعتراضات را برعهده نداشت؛ بلکه جوانان، به‌صورت خودجوش و مستقل، اعتراضات را شکل دادند.
۲. سازمان‌دهی شبکه‌ای
این جنبش‌ها به‌جای ساختار‌های سلسله‌مراتبی، از مدل‌های افقی و شبکه‌ای بهره می‌برند. ارتباط میان معترضان از طریق پلتفرم‌های دیجیتال صورت می‌گیرد و تصمیم‌گیری‌ها به‌صورت جمعی و غیرمتمرکز انجام می‌شود.
۳. استفاده از فناوری‌های نوین
پلتفرم‌هایی مانند تیک تاک، توییتر، و تلگرام نقش کلیدی در بسیج عمومی ایفا می‌کنند. در نپال، پس از مسدود شدن اکثر شبکه‌های اجتماعی، تیک تاک - که خود یک پلتفرم چینی است - به ابزار اصلی سازمان‌دهی اعتراضات تبدیل شد. این نکته، پرسش‌هایی درباره نقش فناوری‌های خارجی در تحولات داخلی کشور‌ها مطرح می‌کند.
۴. تمرکز بر عدالت اجتماعی و شفافیت
برخلاف انقلاب‌های کلاسیک که اغلب با شعار‌های ایدئولوژیک یا طبقاتی همراه بودند، انقلاب‌های نوین بیشتر بر خواست‌های اجتماعی مانند مبارزه با فساد، شفافیت، عدالت نسلی و مشارکت سیاسی تمرکز دارند.
۵. سرعت و گستردگی
فناوری باعث شده اعتراضات در عرض چند ساعت به سراسر کشور گسترش یابد. در نپال، ظرف ۴۸ ساعت پس از ممنوعیت پلتفرم‌ها، اعتراضات در بیش از ۲۰ شهر شکل گرفتند.
۶. آسیب‌پذیری در برابر مصادره انقلاب
فقدان رهبری و ساختار منسجم، این جنبش‌ها را در برابر مصادره انقلاب توسط ارتش، نهاد‌های سنتی یا قدرت‌های خارجی آسیب‌پذیر می‌کند. تجربه مصر در سال ۲۰۱۱ نشان داد که حتی انقلاب‌های مردمی می‌توانند توسط ارتش و نیرو‌های نظامی منحرف شوند و به بازتولید اقتدارگرایی منجر گردند.
نقش ارتش و خطر مصادره انقلاب
ارتش نپال، که تاکنون نقش تثبیت‌کننده داشته، در تحولات اخیر به بازیگری فعال تبدیل شد. استقرار نیرو‌های نظامی، بازداشت معترضان، و انتقال مقامات دولتی به مناطق امن، نگرانی‌هایی درباره احتمال مصادره انقلاب توسط ارتش ایجاد کرده است. روزنامه‌های نپالی کشتار معترضان را «قتل‌عام» خوانده‌اند و برخی تحلیلگران هشدار داده‌اند که ارتش ممکن است مسیر تحول مردمی را منحرف کند.
رقابت قدرت‌های خارجی: هند، چین، آمریکا
هند: بازگشت به مدار سنتی
هند از سقوط دولت متمایل به چین استقبال کرده و در تلاش برای بازیابی نفوذ سنتی خود در نپال است. رسانه‌های هندی از احتمال نزدیکی دولت جدید به دهلی‌نو خبر داده‌اند. هند همچنین نگران بی‌ثباتی مرزی و مهاجرت گسترده از نپال به ایالت‌های مرزی خود است.
چین: عقب‌نشینی استراتژیک یا نفوذ نرم؟
چین که با پروژه‌های زیرساختی و سرمایه‌گذاری‌های کلان نفوذ قابل‌توجهی در نپال داشت، اکنون با چالش جدی مواجه شده است. سقوط دولت اُلی، متحد پکن، موجب تعلیق بسیاری از قرارداد‌های اقتصادی شده است. رسانه‌های چینی با احتیاط به تحولات نپال پرداخته‌اند و از خطر کاهش نفوذ منطقه‌ای هشدار داده‌اند.
اما نکته‌ای ظریف در تحلیل‌های اخیر غربی و آسیایی مطرح شده: آیا باقی‌ماندن تیک تاک - تنها پلتفرم فعال در جریان اعتراضات - که تحت مالکیت شرکت چینی بایت‌دَنس است، می‌تواند نشانه‌ای از نفوذ نرم غیرمستقیم چین در تحولات نپال باشد؟ هرچند شواهدی از دخالت مستقیم وجود ندارد، اما این پرسش در فضای تحلیلی مطرح شده و بی‌پاسخ باقی مانده است.
آمریکا: تقویت نفوذ نرم
آمریکا از طریق سازمان‌های غیردولتی، رسانه‌های بین‌المللی و حمایت از ارزش‌های دموکراتیک، به‌طور غیرمستقیم از جنبش نسل زد حمایت کرده است. تحلیلگران غربی این خیزش را بخشی از موج منطقه‌ای در جنوب آسیا دانسته‌اند که نشان‌دهنده خستگی عمومی از فساد ساختاری است.
نپال در متن تحولات منطقه‌ای
تحولات نپال تنها یک رخداد داخلی نیست، بلکه بخشی از موج گسترده‌ای از خیزش‌های مردمی در جنوب آسیا و خاورمیانه است. در سریلانکا، بنگلادش و اندونزی نیز نسل جوان علیه طبقه سیاسی مسن و ریشه‌دار به پا خاسته‌اند. وجه مشترک این جنبش‌ها، بیکاری بالا، فساد گسترده، نابرابری اجتماعی و استفاده از فناوری برای سازمان‌دهی اعتراضات است.
انقلاب بالقوه یا خاطره‌ای مصادره‌شده؟
در حالیکه تحولات نپال واجد بسیاری از مولفه‌های یک انقلاب اجتماعی هستند، اما هنوز در مرحله گذار قرار دارند. اگر این جنبش بتواند به ساختار‌های پایدار، قانون‌مدار و مردمی منجر شود، می‌توان آن را یک انقلاب واقعی دانست. در غیر این صورت، ممکن است به خاطره‌ای از امید‌های مصادره‌شده بدل شود. این رخداد، هشداری جدی برای سایر کشورهاست: نسل جوان، حتی در ساختار‌های شکننده، می‌تواند موتور تحول باشد. اما بدون نهادسازی، شفافیت، و استقلال سیاسی، هر تحول مردمی در معرض انحراف و مصادره قرار دارد؛ و در نهایت، پرسشی مهم باقی می‌ماند: آیا فناوری‌های نوین، که تحت مالکیت شرکت‌های خارجی هستند، می‌توانند به‌صورت ناخواسته یا هدفمند، در شکل‌دهی به مسیر ناآرامی‌ها نقش ایفا کنند؟ آیا جهان وارد عصری شده که انقلاب‌ها نه‌تنها از خیابان، بلکه از الگوریتم‌ها و پلتفرم‌ها آغاز می‌شوند؟ نپال امروز، با خیزش نسل زد، به جهان نشان داد که انقلاب دیگر الزاماً از میدان درگیری و جنگ نمی‌گذرد، بلکه از صفحه‌های گوشی، هشتگ‌ها، و خواست‌های شفاف اجتماعی می‌تواند آغاز شود./ دیپلماسی ایرانی
*سفیر پیشین ایران در کرواسی و رئیس پیشین نمایندگی ایران در کشور‌های هلند و چک
