اینترنت ایران در سال‌های اخیر با تصمیمات عجیب و بحث‌برانگیز برخی از مسوولان مشکلات زیادی را تجربه کرده و حتی وعده‌های رئیس‌جمهور برای برداشتن محدودیت‌ها هم ثمری نداشته و همچنان سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی با فیلترینگ شدید همراه هستند.
دیدارنیوز: ۲۹ تیر‌ماه در جریان مجمع شرکت اینترنتی آسیاتک، مدیرعامل این شرکت در واکنش به گسترش استفاده از استارلینک در ایران کاملا صریح اعلام کرد: «در حال حاضر قیمت استارلینک حدودا چهار برابر قیمت سرویس‌های ماست، اما کیفیت و سرعت سرویس‌های ما از آن بیشتر است». او تأکید کرده بود که استفاده از استارلینک روی سرویس‌ها و مشتریان این شرکت تأثیری ندارد، چراکه به باور او مردم همیشه انتخابی هوشمندانه دارند و به کیفیت، آورده‌های سرویس و بهای تمام‌شده آن نگاه می‌کنند.
حالا ۱۵ روز از این اظهارت نگذشته که پنجمین گزارش وضعیت کیفیت اینترنت ایران نشان می‌دهد تجربه استفاده اینترنت در ایران فقط از کشور‌های کوبا، ترکمنستان، کامرون، آنگولا، سودان، کنگو و اتیوپی وضعیت بهتری دارد. در واقع تجربه استفاده اینترنت در ایران مانند کشور‌های در وضعیت جنگ و کشور‌های کمترتوسعهیافته دنیا قرار گرفته است. همچنین طبق این گزارش، وضعیت کیفیت اینترنت ایران در رتبه ۹۷ از ۱۰۰ در بین کشور‌های با بالاترین تولید ناخالص ملی قرار دارد.
وضعیت اینترنت در حالی روزبه‌روز و ثانیه به ثانیه وخیم‌تر می‌شود که یکی از وعده‌های اصلی مسعود پزشکیان یک سال پیش در انتخابات ریاست‌جمهوری چهاردهم، دسترسی به اینترنت آزاد بود. پزشکیان در یکی از توییت‌های خود پیش از انتخاب‌شدنش به عنوان رئیس دولت چهاردم نوشته بود: «اینترنت را باید آزاد کنیم. من اگر انتخاب شدم، جلوی فیلترینگ خواهم ایستاد و کسب‌وکار‌های تعطیل‌شده را بازیابی خواهم کرد».
بعد از گذشت یک سال از این توییت، اینترنت نه‌تنها آزاد نشده، بلکه محدودتر هم شده و رفع فیلترینگ از پلتفرم‌ها نیز فقط در حد یک وعده باقی مانده است. حتی همان واتس‌اپ هم که بعد از، اما و اگر‌های بسیار و فشار رسانه‌ای در دی‌ماه سال گذشته رفع فیلتر شد، در دوران جنگ ۱۲روزه اسرائیل و ایران مجدد فیلتر و حتی با وجود گذشت بیش از یک ماه از اعلام آتش‌بس، بسیاری از کاربران بدون فیلترشکن امکان استفاده از آن را ندارند. وعده دسترسی به اینترنت آزاد یک سال است که معطل «وفاق» مسعود پزشکیان با برخی اعضای شورای عالی فضای مجازی مانده؛ اعضایی که در یک دهه اخیر بار‌ها مخالفت خود را با رفع محدودیت و برداشته‌شدن فیلترینگ اعلام کرده‌اند.
وعده‌ای که عملی نشد
کافی است کلمه «اینترنت» را در بین توییت‌های یک سال اخیر مسعود پزشکیان در شبکه ایکس (توییتر سابق) جست‌و‌جو کنید. در بیش از ۱۰ توییتی که او در این مورد نوشته است، اینترنت بدون محدودیت و دسترسی آزاد به اطلاعات را حق مردم دانسته. او در این توییت‌ها با کمک جملات مختلف تأکید کرده که دولت موظف و مصمم است که اینترنت آزاد، باکیفیت و فراگیر را فرهم کند. همین اظهارات او در فضای مجازی یا مناظرات انتخاباتی ریاست‌جمهوری چهاردهم، امید‌ها به تغییر رویه دسترسی به اینترنت حداقل نسبت به سال‌های گذشته را بیشتر کرد، اما بعد از گذشت یک سال از شروع ریاست‌جمهوری مسعود پزشکیان، نه‌تنها این وعده محقق نشده، که وضعیت اینترنت با شروع جنگ و در دوران آتش‌بس وخیم‌تر از هر زمان دیگری شده است.
در حالی که گزارش چهارم انجمن تجارت الکترونیک از وضعیت کیفیت اینترنت (منتشر‌شده در دی‌ماه ۱۴۰۳) نشان می‌داد برخی محدودیت‌های اینترنتی از تیر ۱۴۰۳ تا زمان انتشار این گزارش کمتر شده بود، گزارش پنجم این انجمن که روز گذشته (۱۲ مرداد) منتشر شد، مشخص کرده ایران همچنان بدترین اینترنت دنیا را دارد. طبق این گزارش که در مقایسه با کشور‌های دارای بیشترین تولید ناخالص ملی هستند، ایران در بین ۱۰۰ کشور، جایگاهی بهتر از ۹۷ به دست نیاورده است.
همچنین این گزارش نشان می‌دهد که وضعیت اینترنت ایران مانند کشور‌های جنگ‌زده و کمترتوسعهیافته است. براساس داده‌های جدیدترین گزارش از وضعیت کیفیت اینترنت ایران، تجربه استفاده اینترنت در ایران فقط از کشور‌های کوبا، ترکمنستان، کامرون، آنگولا، سودان، کنگو و اتیوپی وضعیت بهتری دارد.
در گزارش‌های پیشین کمیسیون اینترنت بار‌ها به اهمیت بالای پروتکل HTTP/۳ و اینکه چطور اختلال‌های گسترده آن باعث تحمیل هزینه‌های فراوان و از دست رفتن فرصت بزرگی برای بهبود کیفیت اینترنت در کشور خواهد شد، اشاره شده بود. طبق داده‌های گزارش پنجم وضعیت کیفیت اینترنت، اختلال در پروتکل HTTP/۳ که تأثیر فراوانی در کاهش کیفیت اینترنت دارد در یک‌سالگی شروع به کار دولت چهاردهم تا به امروز همچنان ادامه دارد. پویا پیرحسینلو، رئیس کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک، در مراسم رونمایی از گزارش پنجم این کمیسیون اعلام کرد مسدودماندن پروتکل HTTP/۳ به دستور شورای عالی فضای مجازی انجام شده است.
طبق این گزارش، اختلال و مسدودماندن پروتکل‌های مهم اینترنت در زمان شروع جنگ و دوران آتش‌بس نیز بیشتر شده است. در گزارش کمیسیون اینترنت آمده است که هم‌زمان با شروع جنگ تحمیلی اسرائیل به ایران (۲۳ خرداد) اختلال‌های جدید روی اینترنت شروع شده و در روز ۲۴ خرداد به اوج خود رسیده است. هرچند طبق داده‌های این گزارش و همچنین داده‌های جهانی از روز ۲۹ خرداد تا ۳۰ خرداد کمتر از سه درصد کاربران به اینترنت دسترسی داشتند و در ۳۱ خرداد اینترنت اپراتور‌های ثابت یا مناطق کم‌ریسک‌تر باز شده است. همچنین این گزارش تأکید می‌کند در حالی که وزارت ارتباطات خبر اتصال اینترنت و برگشت به وضعیت عادی را داده بود، اما ۱۴ روز پس از آتش‌بس یعنی ۳ تیر پروتکل IPV۶ باز شده است. این گزارش مشخص کرده که مسدود‌سازی پروتکل HTTP/۳ همچنان ادامه دارد و اختلال روی پروتکل IPV۶ با اینکه دستوری بر مسدود ماندن آن وجود ندارد، نیز همچنان به شرایط قبل از جنگ برنگشته. از سوی دیگر بررسی‌های این گزارش نشان می‌دهد که اختلال روی HTTP/۳ بسته به سرویس‌دهنده‌های اینترنت متفاوت او چندگانه است: «با تست‌های متوالی روی اپراتور‌های مختلف مشخص شد که هرکدام از آنها نوع متفاوتی از اختلال را ثبت کرده‌اند. امروز که بیش از یک ماه از پایان حمله اسرائیل به ایران می‌گذرد، اختلال‌های متنوعی در شبکه اینترنت کشور مشاهده می‌کنیم که پیش از جنگ هم ثبت شده‌اند و همچنان باقی مانده‌اند».
چرا همه وعده‌ها معطل وفاق مانده
وقتی مسعود پزشکیان پایش به پاستور رسید، از جمله کار‌هایی که انجام داد مشخص‌کردن مرجع تصمیم‌گیری برای فیلترینگ بود. او در یک تصمیم که به باور بسیاری از فعالان اقتصادی گل به خودی حساب می‌شد، شورای عالی فضای مجازی را مسئول تصمیم‌گیری در زمینه فیلترینگ کرد. در نهایت در یک سال گذشته هم او تمام وقت خود را صرف ایجاد وفاق بین برخی از اعضای شورای عالی فضای مجازی کرده که مخالفت با رفع فیلتر را بار‌ها و از تریبون‌های مختلف فریاد زده‌اند. در نهایت بهترین راه‌حلی که کارشناسان و فعالان دسترسی آزاد به اینترنت برای خروج از بن‌بست وفاق در شورای عالی فضای مجازی پیشنهاد داده‌اند، تغییر اعضای شورای عالی فضای مجازی و دبیر آن بوده است. در این میان تلاش مدیران بعضی وزارتخانه‌های و همچنین برخی مشاوران مسعود پزشکیان، برای فراهم‌کردن شرایط تغییر تعدادی از اعضای شورای عالی فضای مجازی که بیش از ۱۰ سال بدون تغییر باقی مانده‌اند و همچنین دبیر این شورا که در پشت پرده از هیچ تلاشی برای ایجاد محدودیت در اینترنت فروگذار نمی‌کند، بی‌نتیجه مانده است. در حالی یک سال وعده دسترسی آزاد به اینترنت و رفع محدودیت از پلتفرم‌های فیلترشده معطل وفاق با این اعضا مانده که طبق آیین‌نامه شورای عالی فضای مجازی، رئیس‌جمهور به عنوان رئیس این شورا می‌تواند شرایط تغییر در بین این اعضا را فراهم کند.
طبق ماده ۲ آیین‌نامه تشکیل شورای عالی فضای مجازی، «دبیر شورا (محمدامین آقامیری) که ریاست مرکز را نیز بر عهده خواهد داشت، با پیشنهاد رئیس شورا (رئیس‌جمهور) و براساس نظر موافق اکثریت مطلق اعضای شورا، به مقام معظم رهبری پیشنهاد و پس از تصویب معظم‌له با حکم رئیس شورا منصوب خواهد شد». از سوی دیگر طبق تبصره یک این ماده، پیشنهاد عزل رئیس مرکز به صورت کتبی توسط رئیس شورا یا حداقل پنج نفر از اعضا قابل طرح است و در اولین جلسه شورا بررسی شده و در صورت کسب رأی موافق اکثریت مطلق اعضای شورا، به مقام معظم رهبری پیشنهاد می‌شود. رئیس شورا تا انتصاب فرد جدید، سرپرستی حداکثر به مدت سه ماه برای مرکز تعیین می‌کند. در‌واقع در حالی که خبر‌های موثق حکایت از این دارد که ایجاد محدودیت بیشتر روی اینترنت و دسترسی به پلتفرم‌های خارجی با دستور مستقیم دبیر شورای عالی فضای مجازی و بدون هماهنگی با رئیس‌جمهور رخ می‌دهد و حتی در جلسه آخر این شورا در ماه گذشته به دنبال مصوب‌کردن طرحی از سوی آقامیری بدون هماهنگی رئیس‌جمهور، پزشکیان با او برخورد کرده، اما همچنان مسعود پزشکیان یا دیگر اعضای حقیقی آن که از دولت هستند، قدمی برای تغییر دبیری شورای عالی فضای مجازی برنداشته‌اند.
فعالان اقتصادی: پای شعارهای‌تان بایستید
پویا پیرحسینلو، رئیس کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک، در مراسم رونمایی از گزارش پنجم وضعیت کیفیت اینترنت، منتظر‌ماندن برای وفاق در شورا برای رفع محدودیت اینترنت پس از گذشت یک سال را خسته‌کننده دانست.
پیرحسینلو در این مورد اعلام کرد: «در حال حاضر شورای عالی فضای مجازی، نقطه مهم تصمیم‌گیری دسترسی آزاد و بدون محدودیت به اینترنت است. دولت شش عضو در این شورا دارد و انتظار ما این است که بعد از یک سال تکرار جملات خسته‌کننده‌ای مانند «وفاق» و «در نظر گرفتن نظرات مخالف»، بالاخره یک قدم بزرگ رو به جلو برداشته شود. اگر قرار است وفاقی اتفاق بیفتد، این وفاق باید با مردم باشد، نه با افراد و طبقات خاصی که خواسته‌های ضد‌مردمی دارند و با اقدامات‌شان به اقتصاد کشور و اعتماد عمومی ضربه می‌زنند». او تأکید کرد: در نتیجه، انتظار ما از دولت و رئیس‌جمهور آن است که در این موضوع جدی‌تر قدم بردارند و این مسئله را به صورت ریشه‌ای حل کنند.
پیرحسینلو درباره اینکه در شرایطی که برخی اعضای شورای عالی فضای مجازی حاضر به کوتاه‌آمدن از موضع خود نیستند چه باید کرد؟ توضیح داد: «اگر رئیس‌جمهور شعار دسترسی آزاد به اینترنت را داده و حالا نمی‌تواند اعضای شورای عالی فضای مجازی را راضی به رفع محدودیت کند، یا با اعضای دولت در شورا بمانند و نظر‌ها را عوض کنند یا استعفا دهند». به گفته او، وظیفه آنها همدلی با سیاست‌مداران نیست و پزشکیان باید پای شعارهایش بایستد: «افراد نمی‌توانند در زمان انتخابات برای گرفتن رأی شعار دسترسی آزاد بدهند و بعد از انتخابات آن را فراموش کنند».
محدودترین کشور برای دسترسی به شبکه‌های اجتماعی
اجرا‌نشدن وعده مسعود پزشکیان برای دسترسی آزاد به اطلاعات و کم‌نشدن محدودیت دسترسی به پلتفرم‌های محبوب دنیا باعث شده ایران در رده کشور‌هایی با بیشترین محدودیت در دسترسی به شبکه‌های اجتماعی قرار بگیرد. بررسی‌های کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجمن تجارت الکترونیک از منابع معتبر، نشان می‌دهد مصرف پهنای باند بین الملل شرکت ارتباطات زیرساخت پس از رفع فیلتر از گوگل‌پلی و واتس‌اپ، افزایش ۱۰درصدی داشته است؛ هرچند با شروع جنگ، واتس‌اپ مجدد فیلتر شد و بعد از آتش‌بس هم اختلال شدیدی روی آن وجود دارد و دستور کاهش پهنای باند آن نیز صادر شده است.
طبق گزارش پنجم وضعیت کیفیت اینترنت، بعد از چین، ترکمنستان و موزامبیک، ایران بیشترین محدودیت را پیش‌روی کاربران برای دسترسی به پلتفرم‌هایی مانند فیس‌بوک، شبکه ایکس (توییتر سابق)، یوتیوب، اینستاگرام، تلگرام، واتس‌اپ و توییچ گذاشته است.
در این گزارش به بخش‌هایی از نتایج همکاری کمیسیون اینترنت انجمن با مرکز افکار‌سنجی «ایسپا» درمورد وضعیت اینترنت ایران نیز اشاره شده است. طبق این داده‌ها که مربوط به خرداد ۱۴۰۴ است، در حال حاضر ۸۶ درصد کاربران اینترنت از فیلترشکن استفاده می‌کنند و این در حالی است که بیش از ۶۲ درصد از کاربران تا پیش از سال ۱۴۰۱ و فیلترینگ گسترده پلتفرم‌های خارجی و محدودیت‌های شدید اینترنت از فیلترشکن و پروکسی استفاده نمی‌کردند. همچنین براساس داده‌های این همکاری با ایسپا مشخص شده ۶۰ درصد از آنهایی که از شبکه‌های اجتماعی به‌عنوان منبع درآمد استفاده می‌کردند، اینستاگرام مهم‌ترین بستر کسب درآمدشان است. از سوی دیگر، ۹۳.۸ درصد از جوانان زیر ۳۰ سال ایرانی از فیلترشکن استفاده می‌کنند.
اینترنت طبقاتی؛ چرخه معیوب توجیه‌های پایان‌ناپذیر
اینترنت طبقاتی در چند سال اخیر و مخصوصا در زمان جنگ و دوران آتش‌بس با نام‌هایی مانند اینترنت اضطراری، اینترنت ویژه یا مناطق آزاد سایبری، مجدد سر زبان‌ها افتاده است. وزارت ارتباطات در توجیه اجرای پروژه «مناطق آزاد سایبری» گفته بود که در کنار تلاش دولت برای رسیدن به وفاق با اعضای شورای عالی فضای مجازی برای رفع محدویت اینترنت، این پروژه را دنبال می‌کند. هرچند اجرای این پروژه حالا در وزارت ارتباطات متوقف شده است، اما قرار بود براساس این طرح، دسترسی به اینترنت در مناطق مختلف پایتخت و شهر‌های دیگر باز شود و در نهایت تمام مناطق در کل کشور به اینترنت آزاد دسترسی داشته باشند.
پویا پیرحسینلو در پاسخ به «شرق» که ایده «مناطق آزاد سایبری» برای ایجاد دسترسی گام‌به‌گام به اینترنت تا چه میزان می‌تواند استدلال درستی باشد؟ می‌گوید: «واقعیت این است که مدل آزادسازی اینترنت در این روش یعنی ما می‌گوییم چه کسی فعلا به اینترنت دسترسی داشته باشد، تا در گام بعدی ببینیم چه اتفاقی می‌افتد و این پاک کردن صورت‌مسئله است. من شخصا این مسئله را از دیدگاه جامعه‌شناسی نگاه می‌کنم و اعتقاد ندارم با این مدل و با سلام و صلوات و تدریجی بتوانیم دسترسی به اینترنت بدون محدودیت را همگانی کنیم». پیرحسینلو تأکید می‌کند: «ما به همکاری بخش خصوصی و رسانه‌ها نیاز داریم که دائما تأکید کنند اینترنت آزاد و پرسرعت برای تمام مردم باید فراهم شود. باید موضوع رفع محدودیت از اینترنت از دستور کار شورا خارج شود و رئیس‌جمهور مستقیما درباره آن تصمیم‌گیری کند. باید به شعار‌های داده‌شده عمل شود».
در انتظار اتخاذ تصمیم‌های شجاعانه
وعده آزادی اینترنت در دولت مسعود پزشکیان، پس از یک سال همچنان معطل «وفاقی ناتمام» با اقلیتی در شورای عالی فضای مجازی مانده که سیاست‌های محدودکننده را دنبال می‌کنند. همین شرایط باعث شده کیفیت اینترنت ایران همچنان در پایین‌ترین سطوح جهانی بماند و اقتصاد دیجیتال کشور آسیب‌های جبران‌ناپذیری ببیند. بعد از گذشت یک سال از شروع به کار دولت چهاردهم، رئیس‌جمهور و دولت به‌جای بهره‌گیری از اختیارات قانونی برای تغییر در ترکیب شورا و دبیر آن، مسیر سکوت و مماشات را انتخاب کرده‌اند.
از سوی دیگر، دستاویز‌هایی همچون «وفاق» و «اینترنت طبقاتی» به ابزار‌هایی برای توجیه ناتوانی دولت در تحقق وعده‌های انتخاباتی بدل شده‌اند؛ در حالی که آمار‌ها نشان می‌دهد بخش اعظم مردم، به‌ویژه نسل جوان، ناگزیر به استفاده از فیلترشکن‌ها برای ابتدایی‌ترین نیاز‌های ارتباطی خود هستند. آنچه اکنون بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد، پایبندی رئیس‌جمهور به شعارهایش و اتخاذ تصمیم‌های شجاعانه و ساختاری در برابر جریان‌های بازدارنده در شورای عالی فضای مجازی است. تغییر ترکیب این شورا و پایان دادن به بن‌بست‌های دست‌ساخته، تنها مسیر خروج از چرخه معیوب محدودیت‌ها و بازگشت اعتماد عمومی به دولت است. یا دولت باید با مردم وفاق کند یا برای همیشه در بن‌بست وفاق، وعده‌هایش را دفن کند.
