محمدرضا کریمی صارمی دبیر یازدهمین جشنواره پویانمایی تهران ضمن مرور تجربه دو دهه حضور ثابت در این سمت، معتقد است این رویداد انیمیشن ایران را به سمت صنعتیشدن سوق داده است.
دیدارنیوز ـ در میان رویدادهای ریزودرشت سینمایی که طی چهار دهه تجربه تولد و توقفشان را پشتسر گذاشتهایم، آنها که همچنان برقرار مانده و در عین حال در حوزهای مشخص تاثیرگذاری خود را حفظ کردهاند، چندان پرشمار نیستند به ویژه جشنوارههایی که با رویکرد تخصصی متولد شدند و با تغییر اولویتهای نهاد متولی، شور و شوق برگزاریشان به خاموشی گرایید.
جشنواره پویانمایی تهران یکی از آن رویدادهای تخصصی است که در نیمه دهه ۷۰ به همت مدیران کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان متولد و تبدیل به محفلی برای گردهمایی علاقهمندان به حوزه نوپای انیمیشن در آن سالها شد. فارغ از نکات متنوعی که درباره این اهداف و دستاوردهای این رویداد سینمایی میتوان برشمرد اما حضور ثابت محمدرضا کریمی صارمی در مقام دبیر ۱۰ دوره برگزارشده، از مهمترین وجوه تمایز آن با رویدادهای مشابه است.
یازدهمین دوره جشنواره پویانمایی تهران هم زمستان امسال با دبیری کریمیصارمی در تهران برگزار میشود و همین بهانهای شد تا در قالب گفتگویی صریح به بازخوانی کارنامه و البته ابهام ها درباره تحقق اهداف این رویداد بپردازیم.
بخش نخست گفتگوی خبرگزاری مهر با محمدرضا کریمیصارمی را در ادامه میخوانید.
* برخلاف بسیاری از رویدادهای سینمایی، جشنواره پویانمایی تهران یک ویژگی تقریباً منحصربهفرد دارد و آن ثبات دبیر رویداد است. از ابتدا تا به امروز شما عهدهدار این مسئولیت بودهاید. علاقهمندم بدانم اولاً این ثبات بهرغم بارها تغییر در مدیریت کانون پرورش فکری چگونه محقق شده و مهمتر از آن از نگاه خودتان این ویژگی چه تاثیری بر کیفیت این رویداد داشته است؟
-شاید جامعه انیمیشن بهتر از من بتواند به این پرسش پاسخ دهد. سال ۷۵ بود که در یک آییننامه جشنوارهای احساس خلل کردیم زیرا برای طراحی لباس، طراحی صحنه و انیمیشن یک جایزه در نظر گرفته شده بود و سوال ما این بود که چه کسی قرار است این جایزه را داوری کند؟ وقتی پیشنهاد داوری مجزا در بخش انیمیشن را مطرح کردیم، یکی از دوستان گفت بروید و جشنوارهای مستقل برگزار کنید.
آن زمان منبع مشخصی هم برای نگارش آییننامه یک رویداد مستقل در اختیارمان نبود و صرفاً یک جزوه ۱۰، ۱۵ صفحهای درباره جشنوارههای دنیا که آن هم مربوط به سالها ۵۵، ۵۶ میشد داشتیم. در میان آنها چند فستیوال انیمیشن هم بود و برمبنای همان اطلاعات با دوستان آییننامهای را نوشتیم. براساس همان آییننامه اولین جشنواره پویانمایی برگزار شد...
* منظورتان از «دوستان» مدیران وقت کانون بودند و یا فعالان سینمایی؟
-خاطرم هست آقای حمیدی مقدم، امیر لطفیان و فرهاد آهی بودند. برادرم هم بود که سالها تجربه برگزاری جشنواره سینمای جوان را داشت. از جمال امید هم کمک گرفتیم. چنین جمعی بود، اما نطفه اصلی در همان کانون شکل گرفت که نامهای یک صفحهای خطاب به مدیرعامل وقت نوشتیم و ظرف ۴۸ ساعت هم از این ایده استقبال شد. البته آنها شرایط و استانداردهایی را مطرح کردند که ما متعهد شدیم همه را رعایت کنیم.
در زمانی که ایمیل و اینترنت نبود، به کمک فکس کارهای جشنواره اول پویانمایی را آغاز کردیم و نزدیک به یک سال زمان صرف شد تا به کمک بخش بینالملل کانون با بازارهای فیلم و جشنوارههای جهانی ارتباط برقرار کنیم. سال اول هم از آنجایی که فیلمهای چندانی در کشور نداشتیم، بررسی آثار ۱۰ سال را در نظر گرفتیم و بخشی هم به نمایش آثار کشورهای دیگر اختصاص دادیم.
* یعنی از نقطه صفر، به این رویداد نگاه «بینالمللی» داشتید؟
-بله. نمونه داخلی چنین رویدادی را در بخشهای جنبی جشنوارههایی مانند فیلم کودک و رشد داشتیم به همین دلیل بهدنبال رویدادی بینالمللی بودیم. به دوستانی که از کانون و یا فارابی به جشنوارههای خارجی میرفتند، سفارشهایی میدادیم تا پل ارتباطی با کشورهای دیگر داشته باشیم.
درباره آنچه بهعنوان ثبات مدیریت شما پرسیدید هم واقعیت این است شخصاً سختیهای بسیاری را متحمل شدم و پشت درهای بسته بسیاری ایستادم. شاید هم نباید این کار را میکردم اما همهاش بهخاطر عشق خودم به جامعه انیمیشن و متقابلاً باور آنها به من است. معتقدم آنچه امروز کماکان بنده را در مقام دبیر جشنواره پویانمایی حفظ کرده باوری است که جامعه انیمیشن به من داشته و اگر روزی این جامعه احساس کند نمیتواند کاری از پیش ببرم و مسیر تازهای بهوجود بیاورم، شخصاً استعفا میدهم. لطف مسئولان کانون هم در این سالها شامل حال من شده است.
* که البته این «لطف» مورد بسیار عجیبی در فضای مدیریت فرهنگی چند دهه گذشته است!
-بله اما همانطور که اشاره کردم باعث اصلی این لطف جامعه انیمیشن بوده است. مضافبر اینکه مسیری که جشنواره پویانمایی تا به امروز طی کرده، هم از نظر مسئولان فرهنگی و هم ازنظر هنرمندان مسیر درستی بوده است. واقعیت هم این است که برگزاری یک جشنواره واقعاً زمانبر و وقتگیر است. دختر من امروز همسن جشنواره پویانمایی است و باید اعتراف کنم وقتی که برای این رویداد گذاشتم برای فرزندم نگذاشتم.
درباره این تجربه هم کتابی در دست تالیف دارم. اگر کسی بخواهد جشنوارهای را بهدرستی برگزار کند، تنها «زمان» است که این امر را محقق میکند نه «پول». یعنی اگر یک رویداد قرار است در قالب دوسالانه برگزار شود برای هر دوره آن باید ۲۳ ماه زمان صرف کرد نه اینکه ۲ ماه مانده به رویداد بخواهیم تازه برای دبیر حکم بزنیم!
* به اقبال و همراهی جامعه انیمیشن با جشنواره پویانمایی و دبیری خود در این رویداد اشاره داشتید، اما در چند سال اخیر که بهصورت جدیتر شاهد عرضاندام انیمیشنهای ایرانی به ویژه در مختصات جشنواره فجر و اکران عمومی بودهایم، کمتر رد و نشانی از جشنواره پویانمایی تهران میبینیم. به تعبیر دیگر اینکه باوجود ۲ دهه برگزاری مستمر جشنوارهای تخصصی در حوزه پویانمایی، برندهای این حوزه مانند «شاهزاده روم» و «فیلشاه» در ویترین جشنواره فجر معرفی شدهاند. به نظرتان این نشانه یک تناقض در تحقق اهداف نیست؟ نسبت این برندها با جشنواره پویانمایی چیست؟
-جشنواره پویانمایی «فعلاً» یک جشنواره تخصصی است، برخلاف جشنواره فیلم فجر که برای «عموم» برگزار میشود. آنقدر که مخاطب عام با جشنواره فجر ارتباط دارد، مخاطب تخصصی در این رویداد نداریم بهخصوص که برخی مخاطبان علاقهمند سینما احساس میکنند فرصت تماشای برخی فیلمها را تنها در جشنواره فجر میتوانند داشته باشند. این موارد دستبهدست هم میدهد که ویترین فجر بیشتر موردتوجه عموم باشد.
مضافبر این، سابقه فیلمسازی در ایران بسیار بیشتر از سابقه ساخت انیمیشن است و تازه داریم به دورهای میرسیم که خانوادههای ایرانی آرامآرام علاقهمند به تماشای انیمیشنهای داخلی میشوند. گویی آنها هم خسته شدهاند که مدام کودکانشان به تماشای آثار دیگر کشورها مینشینند. جشنواره پویانمایی و بهخصوص بازار ملی این رویداد، نقش بسیار موثری در ایجاد این شناخت داشته است. کمااینکه انیمیشنهایی که اشاره کردید مانند «فیلشاه» و قبل از آن «شاهزاده روم» در جشنواره ما حضور داشتند و جایزه هم گرفتند.
* البته بعد از درخشش و دیده شدن در «فجر»...
-بله چون از نظر زمانی ما بعد از فجر برگزار میشویم. زمانی جشنواره ما فروردین برگزار میشد و به یک انیمیشن خارجی جایزه میدادیم و همان کار اسفندماه در اسکار هم میدرخشید. چند نمونه از این دست داشتیم که طبیعتاً باعث اعتبار جشنواره پویانمایی هم میشد، اما الان شرایط تغییر کرده و آنها پیش از ما برگزیدهها را اعلام میکنند و بعد نوبت به داوری ما میرسد. این یک جریان طبیعی میان رویدادهای سینمایی است.
البته حتماً مخاطبان جشنواره فجر بیشتر از جشنواره پویانمایی است و یک انیمیشن بلند که اساساً برای اکران تولید شده است، بهتر است در آن رویداد هم دیده و نقد شوند. اینها اما نافی کمک جشنواره پویانمایی به این جریان نیست بهخصوص که خود این فیلمسازان هم امروز معترف به این تاثیر هستند. ابتدا کارهای کوتاه و سریالهای انیمیشنی این دوستان در جشنواره تخصصی دیده شد و بعد جرات پیدا کردند سراغ کارهای بلند سینمایی بروند.
* احساس میکنم این میزان از تاکید شما بر «تخصصی بودن» جشنواره پویانمایی به معنای آن است که اساساً نباید انتظار جریانسازی و تاثیرگذاری بر چرخه مالی و اقتصادی اکران سینماها را از یک رویداد تخصصی داشت!
-جشنواره پویانمایی در سه دوره اخیر بهصورت همزمان در ۳۱ استان برگزار شده و میشود. با هدف هم به این سمت رفتهایم به ویژه که در استانها و در سانسهای صبح به طور کامل مخاطب عام داریم. سال گذشته در سینما آزادی تهران، در یک سالن بلیتفروشی و از خانوادههایی که برای تماشای فیلم آمده بودند، نظرخواهی کردیم. جالب اینکه ۹۰ درصد خانوادهها از تماشای فیلمهای کوتاه انیمیشن استقبال و حتی ابراز علاقه کردند در صورت اکران عمومی انیمیشنهای کوتاه برای تماشای آن بلیت تهیه کنند و به سینما بروند. این فرآیند کارشناسی برای ارتباط بیشتر جشنواره با مخاطب در جریان است و مطمئنم از دوره سیزدهم و چهاردهم بهطور کامل میتوانیم برای تماشای فیلمهای جشنواره بلیتفروشی داشته باشیم.
* تا دوره دهم، جشنواره پویانمایی اساساً اکران مردمی نداشته است؟
-خیر، از دوره هشتم به بعد بود که اکران برای مدارس را آغاز کردیم و بعد به اکران مردمی رسیدیم.
* یعنی نزدیک به ۲ دهه در قالب جشنواره پویانمایی صرفاً متخصصان و انیمیشنسازها گرد هم جمع میشدند و به تماشای آثار خود مینشستند، آن هم در غیاب مخاطب؟
-بله. تمام فستیوالهای انیمیشن دنیا اینگونه برگزار میشود. کارتهای تخصصی برای فعالان این حوزه صادر میشود تا بتوانند به تماشای تازهترین تولیدات بنشینند. بهتازگی جشنواره معتبری مانند انسی دارد به سمت اکرانهای مردمی هم میرود. البته قوانینی در حوزه فرهنگ و هنر هر کشور وجود دارد که براساس آن بلیتفروشی برای فیلمها در جشنوارهها منوط به شرایطی مانند اخذ پروانه نمایش و مهمتر از آن تامین حقوق مادی صاحبان آثار است. مثلاً نمایش یک فیلم انیمیشن یک دقیقهای در یک باکس نمایش ۹۰ دقیقهای چه معادلهای میتواند برای تامین حقوق مادی صاحب این اثر داشته باشد؟ همه این ملاحظات را برای برنامهریزی مدنظر داریم.
* فکر نمیکنید همین فقدان ارتباط بلندمدت جشنواره پویانمایی با مخاطبان عادی و غیرتخصصی، دلیل همان اتفاق رونمایی از برندها در دل جشنوارهای دیگر مانند فجر شده است؟
-این یک نگاه است، اما فراموش نکنیم که ما تا دوره هفتم یا هشتم جشنواره پویانمایی تهران، اساساً پدیدهای از جنس انیمیشن بلند سینمایی نداشتیم اگر هم تولیداتی بود بهصورت اپیزودیک بود. اینکه بگوییم با حضور چند اثر در فجر، انیمیشن فرصت ورود به چرخه اکران را پیدا کرد، چندان درست نیست.
جامعه انیمیشن معتقد هستند که اتفاقاً استمرار رویدادی تخصصی مانند جشنواره پویانمایی سبب شده که این جریان به سمت صنعتیتر شدن حرکت کند و به فکر فیلمهای بلند سینمایی هم بیفتد. وقتی ما در جشنواره پویانمایی آثار میازاکی را به نمایش گذاشتیم و در قالب شبهای نقد به تبلیغ آثار پرفروش انیمیشن در سینماهای جهان پرداختیم یعنی در حال زمینهسازی همین نگاه صنعتی بودیم. جشنواره فجر صرفاً در ۲ دوره اخیر به انیمیشن بها داده است.
* در این دوره تندیس اختصاصی هم برای این حوزه در نظر گرفته شده است.
-بله اما پیش از آن بهصرف اهدای یک دیپلم افتخار به تولیدات انیمیشن میپرداختند که تاثیری در شکلگیری این جریان نداشت و حتی شاید بتوان گفت از نظر روحی تاثیرات منفی هم برای فعالان این حوزه به همراه داشت. البته این به معنای رقابت این رویدادها نیست و شخصاً زمانی که اعلام شد جشنواره فجر قرار است بخش انیمیشن داشته باشد، از آن استقبال کردم. با شکل اهدای صرف یک دیپلم افتخار و نگاه جنبی و حاشیهای به این حوزه چندان موافق نبودیم که خوشبختانه این شرایط تغییر کرده است.
* در ابتدای گفتگو اشاره کردید در دوره نخست بهدلیل کمیت پایین تولیدات، ناگزیر بازه پذیرش آثار را ۱۰ ساله در نظر گرفتید. امروز و در شرایطی که به نظر میرسد بازار تولید انیمیشن در کشور حسابی گرم است، چرا در فراخوان جشنواره یازدهم بازه پذیرش آثار از سال ۹۳ اعلام شده است؟
-طبق آییننامه جشنواره پویانمایی دوسالانه است.
* که طبیعتاً باید تاریخ پذیرش سال ۹۵ درج میشد.
-بله اما مدنظر داشته باشید که ما بالاخره تولیداتی را از سال ۹۳ داشتهایم که به هر دلیلی نتوانستند خودشان را به جشنواره گذشته که در سال ۹۵ برگزار شد، برسانند. ما امروز با مشکل کمیت آثار مواجه نیستیم بهخصوص که همین الان برای جشنواره یازدهم نزدیک به ۸۰۰ اثر به دبیرخانه رسیده است. ۱۲۰۰ فیلم خارجی ثبتنام کرده است. حتی سازمانها و نهادهایی داریم که بهدلیل اعتبار جشنواره پویانمایی، از میان تولیداتشان دست به انتخاب میزنند و بهترینهای خود را به جشنواره میدهند.
اگر همین امروز بخواهیم همه تولیدات را پذیرا باشد، شاید بالغبر سه هزار انیمیشن تولیدشده در کشور داشته باشیم اما به دلیل امکان حضور همان تولیدات سنگینی که نتوانستند تا جشنواره گذشته آماده شوند، این بازه را اعلام کردهایم. کمااینکه همین امروز هم هستند آثاری که به دلیل شرایط اقتصادی کشور نمیتوانند به جشنواره یازدهم برسند و حتماً در فراخوان جشنواره بعد باید این آثار را هم مدنظر داشته باشیم.
۹۹ درصد جامعه انیمیشن با ما در ارتباط هستند و آن یک درصد را هم صرفاً به دلیل آنکه مطلق صحبت نکرده باشم، کم کردم! ما هیچ انیماتوری را در کشور نداریم که علاقهمند حضور در جشنواره پویانمایی نباشد. این جشن متعلق به خانواده نجیب انیمیشن کشور است.
* مدیریت کانون هیچگاه ورود تاثیرگذار از منظر شکلی و محتوایی در کیفیت برگزاری این رویداد نداشته است؟ بالاخره باید بپذیریم که این رویداد هم ماهیت دولتی دارد.
-هرگز این اتفاق نیفتاده است. اعتبار سیسالهام در سینما و انیمیشن را وسط میگذارم و قسم میخورم هیچ مدیر و مسئولی در کانون در طول این سالها من را نخواسته که بگوید فلان فیلم باید برگزیده شود! بیش از ۳۰۰ داور طی این سالها داشتیم، حتی اگر یک نفر پیدا شود که بگوید کریمیصارمی و یا هر مسئول دیگری در کانون از آنها خواسته ملاحظه خاصی را مدنظر قرار دهند، من حرفم را پس میگیرم.
* دخالت ایجابی که طبیعتاً کمتر پیش میآید، از نظر سلبی هم هیچ ملاحظه ای از منظر محتوای آثار نداشتید؟ اینکه انیمیشنی ارزشهای فنی و هنری داشته باشد اما به دلیل محتوا موردتوجه قرار نگیرد؟
-اصلاً. بهجرات میگویم ۹۹ درصد آثار تولید شده در جامعه انیمیشن ایران طی سه دهه گذشته، سلامت موضوعی داشته است. ما هیچگاه فیلم ممنوعه نداشتهایم. شاید اثری ساخته شده باشد و به جشنواره هم ارائه نشده باشد اما در میان آثار ارائه شده بههیچوجه اثر ممنوعه نداشتهایم. ۹۸ درصد تولید انیمیشن ما دولتی است.
* این نکته مهمی است که میخواستم به آن اشاره کنم. اینکه ما تولید چندانی در بخش خصوصی نداریم که بخواهد در مرحله انتخاب داوری یک رویداد دولتی با چالش مواجه شود!
-البته تولیدهای خصوصی و حتی آوانگارد هم داریم. بهخصوص در بخش پایاننامههای دانشجویی ما رگههایی از نگاه و رویکرد جریانهای روشنفکری را شاهدیم اما حتی این آثار هم سلامت موضوعی دارند.
فیلمهای خارجی بسیاری در طول این سالها داشتهایم که به دلایلی مانند پوشش کاراکترها امکان نمایش در جشنواره نداشتهاند اما در میان تولیدات داخلی مطلقاً چنین مشکلاتی نداشتهایم. بهعنوان کسی این مطلب را میگویم که در تمام دوره اولین مرحله بازبینی آثار را شخصاً انجام دادهام. تمامی فیلمهای خارجی متقاضی حضور در جشنواره پویانمایی را شخصاً میبینم. در همین چهار روز گذشته ۷۲۲ انیمیشن را دیدهام! این جزو علایق شخصی من است.
* این ملاحظات در پذیرش آثار خارجی خللی در ارتباط با جشنوارههای معتبر دیگر بهوجود نیاورده است؟
-اتفاقاً سوال مشترکی که بسیاری از مسئولان جشنوارههای جهانی از من میپرسند، این است که شما چگونه این حجم از آثار را جذب میکنید و چگونه این تعداد داور معتبر به جشنواره شما میآید. بزرگترین داوران انیمیشن را در طول این سالها در جشنواره داشتهایم و همینها بزرگترین مبلغان ما در محافل بینالمللی بودهاند.
* تعدادی از مهمانان معتبر جشنواره در دورههای اخیر را معرفی میکنید.
-همواره چهرههای معتبری در جشنواره پویانمایی داشتهایم. سال گذشته الکساندر پتروف (کارگردان و انیماتور بزرگ روس) را در جشنواره داشتیم که خیلی کم تن به حضور در جشنوارهها میدهد. قرار ما با پتروف برگزاری یک ورکشاپ بود اما به جهت استقبال پنج ورکشاپ برگزار کردند که فقط در آخری ۱۸۰۰ نفر حضور داشتند. حجم مخاطب متخصص در جشنواره پویانمایی تهران واقعاً در دنیا بینظیر است.
خاطرم هست در دورهای معاون آسیفای جهانی در جشنواره حضور داشت و به من میگفت «شما به این آدمها پول دادهاید تا به جشنواره بیایند! مگر میشود یک کشور این میزان هنرمند عرصه انیمیشن داشته باشد!؟» در جمع مهمانان حاضر در مرکز آفرینشهای هنری بودیم، گفتم «هرکدام را میخواهید اشاره کنید تا خودشان درباره فعالیتهایشان توضیح دهند.» به یک خانم و دو آقا اشاره کرد و جالب اینکه هر سه انیماتور بودند و با تسلط به زبان انگلیسی درباره تخصصی خود شروع به توضیح کردند. آن مسئول جهانی شگفتزده شد! باور کنید در فستیوالهای تخصصی جهان یک دهم این تعداد مخاطب را هم نمیبینید.
*آقای کریمی این واقعیتها به نظرم بیشتر سندی است برای ظرفیتهای موجود در بخشهای مختلف کشور از جمله حوزه انیمیشن و الزاماً ارتباطی با اعتبار رویدادها و جشنوارهها ندارد و اتفاقاً همیشه حس دوگانهای از شعف و حسرت در مواجهه با این جنس استقبالها داریم بهعنوان کسی که در کنار دبیری جشنواره، سالها است عهدهدار مسئولیت هم هستید، چه پاسخی در قبال تبدیل نشدن این ظرفیتها به یک جریان صنعتی پویا دارید؟ چرا بعد از یازده دوره برگزاری دوسالانه پویانمایی هنوز ما نباید صنعت انیمیشن داشته باشیم؟
-اجازه دهید ابتدا نکتهای را اشاره کنم. در همین بازار ملی پویانمایی که ششمین دوره آن امسال برگزار میشود، قراردادهایی منعقد میشود که در بسیاری از بازارهای جهانی شاهد نمونههای آن نیستیم. بروبچههای انیمیشنساز ما امروز همکاریهای بسیار ارزشمندی با کمپانیهای جهانی دارند. امروز به جهت حضور نیروی کار ارزانقیمت در کشور، فرصت ویژهای برای ما بهوجود آمده است تا سراغ تولید مشترک با کشورهای دیگر برویم. الان هزینه تولید یک سریال انیمیشن در ایران، یک دهم قیمت استاندارد جهانی است. اینکه انیمیشن هند در دورهای شکوفا شد، حاصل استفاده از چنین فرصتهایی بود و معتقدم بهزودی این اتفاق برای ما هم میرسد فقط کافی است در جهان ما را بشناسند...
* شما که معتقدید امروز جشنواره پویانمایی در جهان شناخته شده است!
-بحث جشنواره با فعالیت تجاری متفاوت است. در بازارهای تجاری آدمهایی حاضر میشوند که شاید هیچ دغدغهای در حوزه جشنوارهای نداشته باشند. اینها بهعنوان سرمایهگذار سراغ پروژه مطمئن هستند و این اتفاقی است که امسال برای اولینبار در قالب برگزاری پیچینگ در جشنواره پویانمایی تهران هم زمینه آن را فراهم خواهیم کرد. در این رویداد سرمایهگذاران خارجی را دعوت میکنیم تا انیمیشنسازان ما کارهای خود را برای آنها تشریح کنند.
شاید در گامهای اول اتفاق شاخصی رخ ندهد و از نگاه این مهمانان خارجی کیفیت انیمیشنسازی در ایران برای سرمایهگذاری کلان کافی نباشد اما مهم این است که بچههای ما وارد این چرخهها شوند. کمااینکه همین امروز برخی آثار داخلی را وقتی برای عرضه به بازارهای جهانی میبریم، نه تنها چیزی کم ندارند که در مواردی بالاتر از آثار مشابه خارجی هم قرار میگیرند. ما امروز میتوانیم جدیتر وارد حوزه صنعت شویم. شاید در گامهای نخست ایرادهایی هم داشته باشیم اما مهم این است که این جریان نزدیک به چهار سال است که آغاز شده است.
منبع: مهر/محمد صابری/۵ دی ۹۷