موانع استقرار سازوکار ویژه مالی اتحادیه اروپا چیست؟

دیدارنیوزـ احمد کاظمی: آمریکا پس از جنگ جهانی دوم در حالیکه اقتصاد نیمی از کشورهای دنیا بخصوص اروپا دچار نابودی و ورشکستگی شده بود، با راه اندازی طرح مارشال اقدام به اعطای وام و بازسازی اقتصاد کشورهای آسیب دیده از جنگ نمود.

هدف آمریکا از این طرح، گسترش نفوذ اقتصادی خود در دنیا و ثبت موقعیت دلار به عنوان یک ارز بین‌المللی بود. دیری نپایید که اقتصاد آمریکا برترین قدرت اقتصادی دنیا شد و توانست به تنهایی ۲۵ درصد از حجم تولید ناخالص ملی دنیا را به خود اختصاص دهد و از اینجا بود که آمریکا نه تنها تبدیل به ابرقدرت نظامی شد بلکه توانست از ابزار اقتصاد برای به زانو درآوردن سایر کشورها و تحمیل اراده خود بر آنها نیز استفاده کند.

در تمامی سالهای پس از جنگ جهانی دوم تا به امروز، اتحادیه اروپا به عنوان دومین قدرت اقتصادی دنیا، همراه و پیرو آمریکا در تمامی مناسبات خارجی عمل کرده است. مدت‌ها بود که اروپایی‌ها بدنبال اتخاذ سیاست‌های مستقل‌تری از آمریکا بودند و روی کار‌آمدن ترامپ و بازگرداندن غیرقانونی تحریم‌های هسته‌ای ایران و اختلاف اتحادیه اروپا با آمریکا، این فرصت را به آنها داد تا ایده خود را عملی نمایند.

پس از بازگرداندن غیرقانونی تحریم‌های ایران؛ علیرغم تایید چندین باره آژانس انرژی اتمی ،مبنی بر صلح‌طلبانه بودن فعالیت‌های ایران، اروپایی‌ها بر آن شدند تا با اجرایی کردن سازوکار مالی ویژه در قالب یک نهاد اقتصادی جدید که در مبادلات خود مستقل از دلار و سیستم بانکی تحت نفوذ آمریکا عمل کند، بتوانند مبادلات مالی بانک‌ها و شرکت‌ها را با ایران هموار کنند تا شرکت‌های غیرآمریکایی (مشخصاً شرکت‌های اروپایی) بدون ترس از تحریم‌های ثانویه آمریکا به تجارت با ایران بپردازند.

اما این سازوکار ویژه چیست ؟ طرح سازوکار ویژه مالی اتحادیه اروپا طرحی است که در نشست وزیران خارجه ایران و ۱+۴ در حاشیه هفتاد و سومین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد رونمایی شد.

در بیانیه مشترک شرکای ایران در توافق هسته‌ای برجام در تعریف این کانال مالی گفته شده است: "با توجه به فوریت و ضرورت دستیابی به نتایجی ملموس، شرکت‌کنندگان در این جلسه از پیشنهادهای عملی برای ادامه و توسعه مجاری پرداخت مالی به ایران به ویژه ایجاد یک "وسیله هدف ویژه" (اس پی وی) برای ایجاد تسهیلاتی جهت پرداخت‌های مرتبط با ایران از جمله برای صادرات نفت استقبال کردند."

 شرکای برجام قرار است از طریق این سازوکار ویژه، راهکارهای تداوم همکاری اقتصادی ایران با شرکت ها و بنگاه های خارجی را فراهم کنند. برهمین اساس، پیشتر فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا اعلام کرده بود بروکسل قصد دارد کار بررسی اقدامات و مکانیزم برای دفاع از شرکت های اروپایی سرمایه گذار در ایران را در ارتباط با خروج آمریکا از برجام ادامه دهد.

اداره فعالیت‌های خارجی اتحادیه اروپا (EEAS) می‌گوید در حال تهیه معیار‌های مورد نیاز برای تشکیل این نهاد است تا "اجرای کامل و موثر توافقنامه ایران را تضمین ‌کند". بنا بر داده‌های EEAS، نهاد جدید یک سیستم پرداخت برای کمک "به شرکت‌های اروپایی مایل به ادامه تجارت با ایران" است که تأثیر تحریم‌های آمریکا را که ممکن است شامل آنها شود "مطابق با قوانین اتحادیه اروپا کاهش می‌دهد".

در این میان واکنش خود کشورهای اروپایی نیز جالب بوده است . بعنوان مثال اتریش که یکی از اصلی ترین میزبانان مذاکرات هسته ای ایران و گروه ۱+۵ بوده است اعلام کرده وضعیت این کانال مالی روشن نیست و نمی تواند از آن حمایت کند. لوکزامبورگ و بلژیک هم همکاری با این نهاد را رد کرده اند اما گزارش هایی منتشر شده که آلمان و فرانسه احتمال دارد که سرانجام برای عبور از این بن بست، به طور مشترک اقداماتی را انجام دهند.

ساز و کار مالی ویژه اتحادیه اروپا چگونه عمل می‌کند؟

برخی از تحلیلگران پیشنهاد می‌کنند که این ساز وکار، یک سیستم مبادله مالی باشد که به شرکت‌ها اجازه دهد بدون استفاده از سوئیفت(جامعه جهانی ارتباطات مالی بین بانکی) با ایران همکاری کنند. در این سیستم قرار است به یورو معامله ‌شود تا شامل تحریم‌های آمریکا بر معاملات ایران به دلار نشود. همچنین این سیستم بر خلاف سوئیفت که درسطح بین‌المللی قابل پیگیری است تنها در اختیار اروپاست و مقامات آمریکایی نمی‌توانند معاملات آن را پیگیری کنند.

در ظاهر خود اروپایی‌ها، چین و روسیه به روشنی باور دارند که "ساز و کار ویژه" کارآمد است. این سیستم موازی با "مصوبه مسدود کننده‌" بروکسل عمل می‌کند که به شرکت‌های اتحادیه اروپا اجازه می‌دهد که در صورت متضرر شدن از تحریم‌های آمریکا از خزانه داری ایالات متحده شکایت کنند، اما هنوز بازوی اجرایی برای چنین قدرتی فراهم نشده است.

ابهامات در طرح اتحادیه اروپا برای دور زدن تحریم‌ها

در مقابل این اقدام اروپا، استیون منوچین وزیر خزانه داری آمریکا اعلام کرده عملیات مالی انجام شده در چارچوب سازوکار ویژه مالی اتحادیه اروپا نیز مشمول تحریم های ایالات متحده علیه ایران خواهند بود.

اما در این راه، چند ابهام بزرگ مطرح است:

۱ - آیا این نهاد می‌تواند به حفظ روابط تجاری اروپا با ایران به‌گونه‌ای معنادار منجر شود؟

۲ - آیا این نهاد می‌تواند از پیگرد مالی آمریکا مصون بماند؟

۳ - آیا موفقیت سازوکار مالی ویژه مدنظر اروپایی‌ها منوط به همکاری دو رقیب بزرگ آمریکا یعنی چین و روسیه است؟

۴ – آیا اروپا برای حفظ استقلال و وجه سیاسی خود حاضر است برای حفظ برجام  با آمریکا وارد تقابل شود ؟

اما در این میان دولت ستیزه جو ترامپ نیز بیکار ننشته است. دولت ترامپ احتمالاً با هرگونه تلاش برای حمایت مالی از ایران به‌شدت مقابله خواهد کرد. وزارت خزانه‌داری آمریکا به‌تازگی طی پیامی به اتحادیه اروپا هشدار داده است که اقدامات آنها در مورد مبادله با ایران کاملاً تحت نظر است و آمریکا برای اطمینان از اجرای تحریم‌ها علیه ایران و جلوگیری از هرگونه تلاش برای عبور از این تحریم‌ها، راهکارهای جایگزین سخت‌گیرانه‌ای را مدنظر قرار می‌دهد. «مایک پامپئو» وزیر امور خارجه آمریکا نیز سازوکار مالی ویژه اتحادیه اروپا برای دور زدن تحریم‌های کشورش علیه ایران را یک سیاست «فاجعه‌آمیز» خوانده است.

در این میان نظرات تحلیل‌گران، متفاوت است. آنها معتقدند اگر چه ساز و کار مالی ویژه اتحادیه اروپا شدنی و ساده است اما احتمالاً خود اتحادیه اروپا انتظار ندارد و نمی‌خواهد که این ساز و کارها به‌صورت کامل اجرایی شود، حتی این تحلیل‌گران می‌گویند سازوکار مالی مدنظر اتحادیه اروپا تنها یک ژست سیاسی برای ترغیب ایران به ماندن در برجام است تا دوره ترامپ سر‌آید و رئیس جمهور عاقل‌تری در آمریکا به صندلی قدرت بنشیند.

ایران نیز به شدت در حال پیگیری اجرایی شدن این سازوکار مالی ویژه اتحادیه اروپا است. سید عباس عراقچی چند روز قبل در حساب توئیتری خود نوشت: "دیروز و امروز با مدیران سیاسی و مذاکره کنندگان هسته ای انگلیس و فرانسه، دیدارهای خوبی در تهران داشتم. اراده سیاسی اتحادیه اروپا و سه کشور اروپایی برای حفظ برجام همچنان جدی است." معاون سیاسی وزیر امور خارجه همچنین گفت: "ابتکارات جدیدی در خصوص اس پی وی در حال طراحی است و مذاکرات کارشناسی ما با آنها ادامه دارد."

در مقابل عده‌ای از تحلیل‌گران معتقد هستند که آمریکا نباید تعهد و تلاش اروپایی‌ها و شخص فدریکا موگرینی به برجام را دست‌کم بگیرد. همچنین اعتقاد دارند که سازوکار مالی اتحادیه اروپا فقط  یک ژست سیاسی نیست زیرا حفظ برجام برای آنها و بخصوص خانم فدریکا موگرینی بیشتر به یک مسئله شخصی و حیثیتی بدل شده است.

بزرگ ترین چالش اتحادیه اروپا برای حفظ ارتباط اقتصادی خود با ایران در چیست ؟

بزرگ‌ترین چالش این است که حتی اگر اتحادیه اروپا توانست تحریم‌های آمریکا را دور بزند!!! آیا شرکت های بزرگ، حاضر هستند با وجود تهدید‌ات آمریکا، اقدام به تجارت و معامله با ایران نمایند ؟

اساسا شرکت‌های بزرگ و مطرح اروپایی نیازی به سازوکار مالی طراحی‌شده از سوی این اتحادیه ندارند زیرا بسیاری از آنها، از پیش ارتباط تجاری و مالی خود را با ایران قطع کرده‌اند. بسیاری از شرکت‌های خارجی پس از خروج دولت ترامپ از برجام و اعلام خبر بازگشت تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران، تصمیم گرفتند از بازار ایران خارج شوند تا از جریمه‌‌های احتمالی در امان بمانند.

یکی از معروف‌ترین شرکت‌های مذکور، ،شرکت فرانسوی توتال است که در حوزه نفت و گاز فعالیت می‌کند. «پاتریک پویانه» مدیرعامل این شرکت در مورد تصمیمش برای لغو طرح سرمایه‌گذاری در میادین گازی ایران می‌گوید: «ما نمی‌خواهیم این ریسک را بپذیریم و مورد هجمه بی‌رحمانه دولت ترامپ قرار بگیریم». او همچنین اعتقاد دارد این ساز و کار مالی ویژه اتحادیه اروپا برای شرکت توتال جوابگو نخواهد بود.

بالاتر از آن احتمالاً بانک‌های غربی ترجیح خواهند داد که ارتباطی با این نهاد نداشته باشند زیرا چنین ارتباطی می‌تواند آنها را در معرض جریمه‌‌های هنگفت دولت آمریکا قرار دهد. پس اگر هیج بانکی هم با این نهاد همکاری نداشته باشد، تاجران و شرکت‌های اروپایی نمی‌توانند از این نهاد، پولی دریافت یا ارسال نمایند و پس از آن، قانع کردن شرکت‌ها برای همکاری با این نهاد نیز مشکل اساسی دیگری است. در این میان تنها شرکت‌ها و بانک‌های کوچک که ارتباطی با سیستم اقتصادی آمریکا ندارند تمایل به استفاده از این نهاد مالی جدید اتحادیه اروپا خواهند داشت.

خطرات شکل‌گیری نهادی از طرف اتحادیه اروپا برای آمریکا در چیست ؟

خطری که نهاد مالی جدید اتحادیه اروپا برای آمریکا ایجاد خواهد کرد این است که چنین نهادی می‌تواند تجربه فعالیت مالی خارج از حیطه نظارت آمریکا را به اروپایی‌ها بدهد و به زودی تبدیل به بخش لاینفکی از نظام پرداخت بین‌المللی شود. پیام تهدیدآمیز اخیر وزیر خزانه‌داری آمریکا به اتحادیه اروپا در مورد این نهاد مالی نشان‌دهنده نگرانی عمیق دولت ترامپ در مورد آن است و شاید این شروعی بر پایان سلطه اهریمنی آمریکا بر اقتصاد دنیا باشد.

در این میان کشورهای دیگری چون کوبا که از دهه ۱۹۶۰ تحت شدیدترین تحریم‌های اقتصادی آمریکا نیز بوده‌اند، چشم انتظار موفقیت این نهاد مالی هستند. در همین زمینه «رودولفو رییس» یکی از مقامات ارشد وزارت امور خارجه کوبا طی مصاحبه‌ای گفت:‌ ما به دقت در حال نظارت بر توسعه سازوکار ویژه مالی اتحادیه اروپا برای دور زدن تحریم‌های آمریکا علیه ایران هستیم. وی گفت: کوبا فکر می‌کند ایجاد یک مکانیزم مشابه می‌تواند به این کشور در دور زدن تحریم‌های آمریکا کمک کند.

کوبا سال‌هاست تحت تحریم آمریکاست و از سال‌های دهه ۱۹۶۰ تاکنون از سوی آمریکا تحریم تجاری شده است. علیرغم اینکه روابط هاوانا و واشنگتن نسبت به زمان جنگ سرد بسیار گرم‌تر شده اما تحریم‌ها همچنان پابرجا هستند.

تحلیل‌گران مسائل اقتصادی معتقدند ممکن است دولت ترامپ مستقیماً نهاد مالی جدید اتحادیه اروپا را هدف تحریم قرار دهد و یا اینکه شرکت‌های خصوصی را برای استفاده نکردن از آن تحت فشار بگذارد. آمریکا می‌خواهد حداکثر توان خود را به‌نمایش بگذارد. حالا باید دید در این قمار، اروپا پیروز می‌شود یا آمریکا ؟

در هر صورت ایران در فرایند تحریم‌های گذشته، آب‌دیده شده است و می‌تواند در شرایط سخت‌تر از این هم نیاز کشور به واردات کالاهای اساسی را تامین کند. علاوه بر این، ایران در حال حاضر، مواجه با سخت‌ترین و نابود کننده‌ترین تحریم‌هایی است که آمریکا از مدت‌ها پیش وعده‌اش را می‌داده است، اما مشاهده می شود که در کنار همه سختی‌ها، ایران نه تنها فلج نشده است بلکه با تندروی‌های آمریکا و پایبندی ایران به برجام و قطعنامه‌های آژانس، این آمریکا است که هر روز منزوی و تنهاتر در جامعه بین‌المللی می‌شود.

در این میان ایران بایستی به رایزنی گسترده با کشورهای اتحادیه اروپا و سایر کشورها و اتحادیه‌های اقتصادی همچون اتحادیه همکاری‌های اقتصادی کشورهای اسلامی، اتحادیه اقتصادی کشورهای آمریکای لاتین و اتحادیه اقتصادی شانگهای، بتواند هیمنه آمریکا را در جامعه بین الملل بشکند و همچنین در داخل نیز با حمایت از سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی، شرایط همکاری‌های اقتصادی بین‌المللی را مهیا کند.