مجبوریم از پتانسیلی که داریم بیش‌ترین استفاده را ببریم. در خیلی جاها، سدهای اضافه تاسیس کرده‌ایم ولی در جاهایی نیز پتانسیل برای احداث سدهای کوچک و در حد روستا وجود دارد. بحث تغذیه مصنوعی و تزریق آب ناشی از بارندگی و سیلاب به داخل زمین هم مطرح است. بحث کاهش مصرف آب هم اهمیت دارد. با این راهکارها باید بحران آب را حل کنیم.
دیدارنیوز - در چند سال اخیر، موضوع تامین آب مصرفی مردم استان سیستان و بلوچستان از طریق آب ژرف مطرح شده و گاه آنچنان در مورد حجم عظیم آب‌های ژرف صحبت می‌شود که گویی اطلاعات دقیقی در این زمینه وجود دارد.
این در حالی است که در مباحث اساسی مربوط به آب ژرف، اجماع نظر وجود ندارد و در خصوص این که آب ژرف در چه عمقی از کره زمین قرار دارد، تفاوت دیدگاه وجود دارد. در مرداد سال 1396 دولت به منظور تامین اضطراری آب شُرب مورد نیاز مردم استان سیستان و بلوچستان بودجه 25 میلیارد تومانی در نظر گرفت.
در ماه‌های تیر و مرداد سال 1397، خروج آب از طریق حفر چاه آب ژرف در منطقه سیستان رسانه‌ای شد و حتی ادعاهایی مطرح شد مبنی بر این که رودخانه بزرگ زیرزمینی، آب ژرف زیادی را از زیر سطح کشور عبور داده و به مناطق خارج از کشور می‌برد.
در گفت‌وگویی که با دکتر مسعود مُرسلی داشتیم وضعیت آب ژرف ادعایی چاه حفر شده در استان سیستان و بلوچستان را به بحث گذاشتیم. مرسلی دکترای آب شناسی (هیدروژئولوژی) دارد و به نمایندگی از سازمان زمین‌شناسی کشور، عضو کارگروه کشوری آب‌های ژرف است.
دیدارنیوز: اخیراً اخبار کشف آب ژرف در استان سیستان و بلوچستان منتشر شد و وقتی بحث‌ها جنجالی شد وزیر نیرو به رئیس جمهور نامه نوشت و گفت دخالت سازمان‌ها و نهادهای مختلف در موضوع آب ژرف، خرابکاری به وجود می‌آورد.
بر اساس گفته وزیر کشور 35 لیتر در ثانیه آب ژرف از چاه آب ژرف سیستان و بلوچستان تولید می‌شود و نماینده زابل و هامون در مجلس گفته است 40 لیتر آب از عمق 2 هزار متری به سطح زمین می‌آید
به اعتقاد شما که متخصص حوزه آب هستید اتفاقی که دقیقاً در خصوص آب ژرف رخ داده چه بود و چه اطلاعات جدید و دقیقی دارید؟
- این که سازمان‌های مختلف راجع به این موضوع اظهار نظر می‌کنند، این نگرانی را به وجود آورده است که این صحبت ها، بار اجتماعی دارد. ما نباید فکر کنیم که منبع آبی جدید، پیدا شده و از این به بعد مشکل آب نخواهیم داشت یا کمتر مشکل خواهیم داشت. اصلاً این طور نیست.
بحث دیگر این است که در زمان حفر چاه آب ژرف، دِبی[حجم آب جا به جا شده/Debit] نسبتاً قابل توجهی، بیرون آمد. البته بخشی از این آب، به خاطر پمپاژ گِلِ حفاری بود و فقط آب نبود. اما الان این طور نیست و آن دِبی اولیه را نداریم. دِبی آب چاه، خیلی کمتر شده و نمی‌شود گفت که ما به حجم زیادی از آب رسیده‌ایم.
این کار، فعلاً در حد مطالعات علمی و تخصصی است. نکته مهم این است که اصلا با حفر یک چاه، نمی‌توانیم بگوییم حجم آب زیادی در آنجا وجود دارد.
دیدارنیوز: تا چه عمقی حفر زمین انجام شده؟
- تقریباً تا عمق 2200 متر حفر شده است.
دیدارنیوز: واقعاً آبی که استخراج شده، آب ژرف به معنای واقعی و متعلق به اعماق بسیار زیاد زمین است؟
- نمونه‌برداری ایزوتوپی[بررسی خواص فیزیکی و شیمیایی آب] انجام شده و مطالعات آن در آزمایشگاه در جریان است. ما نمونه‌ها را به آزمایشگاه‌های داخل و خارج از کشور ارسال کرده‌ایم و منتظر جواب آزمایش هستیم. حتی اگر نتایج، امیدبخش باشد با حفر یک چاه، اصلاً نمی‌شود اعداد و ارقامی را که اخیراً مطرح شده است، تایید کرد.
دیدارنیوز: در روز 17 تیر 1397 وزیر کشور، سفری به استان سیستان و بلوچستان داشت و از محل پروژه آب ژرف سیستان بازدید کرد. وزیر کشور در جلسه شورای اداری منطقه سیستان اعلام کرد که شرکت مجری این پروژه گفته میزان آب در چند روز آینده به 100 لیتر در ثانیه افزایش پیدا می‌کند.
الان که چند ماه از آن صحبت گذشته و شما اعتقاد دارید میزان آب خروجی کاهش پیدا کرده است، آن صحبت مجری طرح را چگونه می‌توان ارزیابی کرد؟
- من اعتقاد دارم قبل از اتمام مطالعات، نباید عجله شود. وقتی عجله می‌شود و این بحث‌ها مطرح می‌شود همین مشکلات پیش می‌آید. چون عمق چاه زیاد است، بحث ریزش دیواره چاه و بحث‌های دیگر مطرح است. این قضیه به این راحتی نیست. آن صحبت، هم یک ادعا و پیش‌بینی بود که مطرح شد.
دیدارنیوز: وزیر کشور استخراج 35 لیتر آب در ثانیه را مطرح کرده و نماینده زابل رقم 40 لیتر را مطرح کرده است. دقیقاً چه مقدار آب از آن چاه خارج شده است؟
- وقتی آب از اعماق بسیار زیاد به صورت آرتِزیَن[جریان آب دائمی] می‌آید، دِبی آن متغیر است. ما نمی‌توانیم بگوییم دقیقا 30 لیتر یا 40 لیتر است. یک وقت 20 لیتر بود و یک وقت هم 40 لیتر و یک وقت 30 لیتر. حداکثر آن عدد 40 لیتر بود. اما بعداً به حد 3 لیتر در ثانیه هم رسید یعنی به 10 درصد رقم اولیه رسید.
دیدارنیوز: آقای دَهمرده بنا به گفته خودش در سال‌های 1356 تا 1359 در مقاطع فوق‌لیسانس و دکترای ریاضی کاربردی از دانشگاه آکسفورد تحصیل کرده است. ایشان در نشست خبری خودشان به عنوان نماینده منطقه سیستان، گفته بود بدون پمپاژ تا عمیق 2 هزار چاه حفر شده و 40 لیتر در ثانیه آب در جریان است.
از طرفی شما جزو افراد صاحب نظر کشور در حوزه آب هستید. با همین اطلاعاتی که وجود دارد، آیا مطمئن هستید که این آب از عمق 200 متری یا 300 متری زمین نیامده و حتماً از عمق 2 هزار متری به سطح زمین آمده است؟
- ما هنوز دقیقاً نمی‌دانیم این آبی که آرتزین[آب جاری شده] شد از چه عمقی بوده است. این که در اعماق زیاد بوده، درست است ولی ادامه‌دار نبود و کاهش پیدا کرد.
کاری که ما انجام می‌دهیم این است که برای سطوح مختلف، مطالعات را انجام می‌دهیم که ببینیم این آب، از چه عمقی آمده است و مطمئن شویم در چه سطحی، چه حجم آبی وجود دارد.
دیدارنیوز: یعنی دو کیلومتر حفاری انجام شده و خاک بیرون ریخته شده و آب از اعماق زمین به بیرون آمده است؟
- بله. در یک مقطع زمانی آب، آرتِزین شد. البته بخشی از آرتزین شدن، به خاطر گِل حفاری بود. چون چاه را شست و شو می‌دهند. حتی وقتی که چاه 400 متری حفر می‌کنیم بازگشت آب و گِل حفاری را داریم.
دیدارنیوز: آقای دَهمرده نماینده زابل گفته است بدون پمپاژ، آب از عمق 2 هزار متری آمده است. اگر همین طور باشد که این نماینده گفته است هزینه خارج کردن آب آن خیلی کم خواهد شد. درست است؟
- اگر یک آب به صورت آرتزین و بدون پمپاژ بالا بیاید هزینه اولیه پمپاژ را نداریم ولی بعد از یک مدت، کاهش پیدا می‌کند. این طور نیست که به مدت 10 سال یا 20 سال، آب به اندازه اولیه بالا بیاید.
مطلب دوم، بحث کیفیت آب است. آبی که الان بالا می‌آید شوری نسبتاً زیادی دارد و فعلاً برای شُرب و حتی کشاورزی قابل استفاده نیست.
دیدارنیوز: تشکل‌های دانشجویی دانشگاه‌های استان سیستان و بلوچستان، نامه‌ای سرگشاده خطاب به مقامات ارشد کشور نوشته و خواستار شفاف سازی مسئولان درباره پروژه آب ژرف شده‌اند.
همچنین در این نامه مطرح کرده‌اند حالا که نتایج مثبتی درباره استخراج آب گسلی خارج شده منتشر شده است چرا دکل‌های این چاه ژرف جمع‌آوری شده و کار ادامه پیدا نکرده است.
- اول این که فعلاً معلوم نیست این آب، گسلی است یا مربوط به لایه‌های سازند(تشکیلات زمین شناسی) است. معمولاً آبی که در داخل گسل است، بهتر از آب موجود در سازند است. به خاطر کیفیت این آب استخراج شده و بحث‌های دیگر، به احتمال خیلی زیاد این آب، آب سازندی است.
دوم این که ما در مطالعات آب‌های زیرمینی، در مرحله اول چاه اکتشافی حفر می‌کنیم. یعنی اول شرایط را می‌سنجیم و بعد اگر نیاز شد چاه بهره‌برداری حفر می‌شود. بنابراین، تاکید می‌کنم که این چاه، یک چاه اکتشافی و مطالعاتی است یعنی انتظار برداشت آب از این چاه نداشته باشیم.
دیدارنیوز: هیات دولت در اول مرداد 1396 بودجه‌ای 25 میلیارد تومانی برای تامین آب شُرب استان سیستان و بلوچستان در قالب انجام حفاری چاه آب ژرف در نظر گرفت. حفر چاه فعلی آب ژرف از همان بودجه تامین شده است؟
- فکر می‌کنم بله. همه آن مبلغ پرداخت نشده است. البته من در جریان ریز موضوع مالی این پروژه نیستم.
دیدارنیوز: توافق شده بود روسیه یک وام 250 میلیون دلاری به ایران بدهد و کارشناسان ایرانی و روسی به طور مشترک کار مطالعات و حفاری چاه‌های آب ژرف ایران را انجام بدهند. به عنوان کارشناس حوزه آب قاعدتاً باید خبر داشته باشید که آن موضوع به کجا کشید.
- تا جایی که من مطلع هستم، پرداخت آن وام به مرحله عمل نرسید. اما در روسیه، در این زمینه مطالعاتی با استفاده از روش‌های ژئوفیزیکی انجام شد.
دیدارنیوز: به طور مکرر مطرح شده که چند دهه قبل عربستان و لیبی، آب ژرف استخراج کردند. حتی نام اردن هم مطرح شده. بعضی‌ها می‌گویند عربستان، این نوع آب را استخراج کرد اما به خاطر مواد رادیواکتیو موجود در آب، کار را تعطیل کرد. واقعاً در این کشورها آب ژرف استخراج شده؟
- در کشورهایی که مطرح کردید آب ژرف استخراج شده. همین الان لیبی و مصر، از آب ژرف استفاده می‌کنند. در اردن هم، از آب ژرف استفاده شده. خیلی از این آب‌های ژرف، آب‌هایی بود که تجدیدپذیر نیستند. یعنی مخزنی مثل نفت است و وقتی آن مایع را استخراج کنند تمام می‌شود.
برخی آب‌های ژرف، تجدیدپذیر هستند. یعنی به صورت جریان زیرزمینی، ادامه‌دار هستند. ما در ایران دنبال آب ژرف تجدیدپذیر هستیم. آب ژرفی که تجدیدناپذیر باشد، سود و فایده ندارد. عربستان، این کار را انجام داد و محصولات کشاورزی مثل گندم کاشت. چند سالی هم به خودکفایی گندم رسید ولی آن آب تمام شد. در صورتی که می‌توانستند آن آب را برای آینده و برای آب شُرب نگه دارند.
البته مدیریت مصرف آب ژرف، بسیار مهمتر از آب معمولی است که الان ما مصرف می‌کنیم. کشور ما در مرحله شروع و در حال مطالعه درباره آب ژرف است. اما برخی می‌گویند آب زیادی پیدا شده. در حالی که ما باید به این نکته توجه داشته باشیم که آب ژرف، به هیچ عنوان نجات‌بخش بحران آب کشور نیست.
دیدارنیوز: آقای تورج فتحی که کارشناس آب هستند گفته که اغلب آب‌های ژرف شیرین نیستند. در عین حال گفته در جنوب تهران، چاه‌هایی حفر شد و به آب ژرف برخورد کردند ولی چون آب آن شور بود آن را به دریاچه نمک ریختند. می‌خواهیم بدانیم که در جنوب تهران، چنین کاری انجام شده است؟
- اکثر آب‌های ژرف، کیفیت مناسبی ندارند. اما در جنوب تهران، به آب ژرف نرسیدیم. ما فقط به لایه‌های پایینی آب‌های زیرزمینی و آبخوان‌های عادی تهران رسیدیم. وقتی از آب‌های زیرزمینی، بیش از حد برداشت می‌شود انتهای آب‌ها، آب‌های شور است. این آبی که گفته شده، همان است و شور بوده است.
دیدارنیوز: از آقای مرتضی تیموری (رئیس جهاد دانشگاهی دانشگاه صنعتی اصفهان) مطلبی نقل شده که گفته 15 سال قبل در شهر کوهپایه استان اصفهان آب ژرف گسلی استخراج شده و هنوز چاه آن فعال است و آب خوبی دارد. موضوع آب ژرف مطرح شده آنجا چگونه است؟
- ما الان در خیلی جاها از آب گسلی استفاده می‌کنیم. آب گسلی به معنای این که آب ژرف، باشد نیست.
دیدارنیوز: برخی از کارشناسان ایرانی حوزه آب گفته‌اند در استرالیا به صورت مدیریت شده از آب ژرف برداشت می‌کنند و آب آن هم شیرین است. اطلاعاتی درباره استخراج آب ژرف استرالیا دارید؟
- در استرالیا، به صورت محلی و محدود، آب ژرف برداشت می‌شود ولی آنها در مدیریت مصرف آب به حد مطلوبی رسیده‌اند. در آن کشور راندمان آبیاری و بازدهی آب و یهره‌برداری خودشان را درست کرده‌اند.
ما در ایران هنوز به آن مرحله نرسیده‌ایم که بتوانیم بهره‌وری درستی از آبی که الان داریم، داشته باشیم.
دیدارنیوز: آقای رحمانی فضلی آماری به نقل از شرکت مجری طرح گفته بود 100 لیتردر ثانیه از چاه آب ژرف می‌شود استخراج کرد و آقای دهمرده نماینده زابل گفته بود 100 میلیارد متر مکعب آب به صورت رودخانه زیرزمینی در استان سیستان و بلوچستان جریان دارد. این رقم 100 میلیارد متر مکعبی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
- اگر بخواهم الان و فعلاً راجع به این رقم 100 میلیارد متر مکعب آب نظر بدهم باید بگویم، خیر. اعلام چنین رقم‌هایی، غیرکارشناسانه است یعنی چنین چیزی صحت ندارد. اما مطالعات ما ادامه دارد.
دیدارنیوز: آقای شهریاری نماینده زاهدان در مجلس که چشم‌پزشک است گفته وزارت نیرو با اجرای پروژه آب ژرف مخالف است و از علت این مخالفت بی‌اطلاع هستیم. به اعتقاد شما، وزارت نیرو چه منظور و هدفی دارد که مایل نیست در این زمینه جنجال ایجاد شود؟
- وزارت نیرو با انجام مطالعات در این زمینه، مخالف نیست ولی با بهره‌برداری آن مخالف است. وزارت نیرو، حق دارد و نگرانی این وزارتخانه، کاملا به جا هست. چون متولی آب در کشور، وزارت نیرو است.
وقتی گفته شود چنین آبی پیدا شده است، تقاضا برای مصرف آن پیدا می‌شود. در خصوص دریاچه ارومیه، همین مشکل را داشتیم. سدهای زیادی در آنجا تاسیس شد و میزان زمین‌های کشاورزی زیاد شد. اما الان می‌خواهیم میزان زمین‌های کشاورزی را کم کنیم نمی‌توانیم.
دیدارنیوز: بیش از یک سال از مصوبه دولت درباره اختصاص بودجه 25 میلیارد تومانی گذشته و از طرفی آزمایش آب چاه آب ژرف در جریان است.
آقای دَهمرده نماینده مجلس گفته باید چاه‌های دیگری برای استخراج آب ژرف احداث شود. با توجه به وضعیت بودجه ای دولت و بحث تحریم‌ها، آیا پول مناسبی در اختیار هست که چاه‌های متعددی برای استخراج آب ژرف احتمالی حفر شود؟
- خیر. ما اینقدر بودجه نداریم که برای حفر چاه‌های زیادی، هزینه کنیم. ترجیح می‌دهیم این بودجه‌ها را برای بهره‌وری و راندمان آبیاری و نحوه مصرف آب شُرب صرف کنیم.
در حال حاضر مطالعات همین یک چاهی که حفر کرده‌ایم تکمیل نشده است. تا این مطالعات هم تکمیل نشود، نمی‌توان راجع به نقطه بعدی اظهار نظر کرد.
دیدارنیوز: در وضعیت فعلی برای تامین آب مورد نیاز مردم مناطق آن استان باید چه کارهایی انجام داد؟
- همین الان وزارت نیرو، طرح‌های زیادی برای تامین آب سیستان و بلوچستان دارد. در این استان بین 1500 تا 2 هزار روستا، مشکل تامین آب دارند. الان سدهای مختلفی در آنجا در حال احداث است.
در نیمه پایینی استان سیستان و بلوچستان، رودخانه‌هایی داریم که به سمت پاکستان می‌رود. یعنی بارندگی در کشور خودمان است. این طور نیست که در آن استان، گزینه ما فقط آب ژرف باشد. ما در مورد آب ژرف به نتیجه قطعی نرسیده‌ایم و نباید به مردم، امید واهی داد.
دیدارنیوز: از همین رودخانه‌های داخل کشور در این استان می‌شود استفاده کرد و مشکل آب را برطرف کرد؟
- نه این که مشکل تامین آب برطرف شود ولی ما مجبوریم از پتانسیلی که داریم بیش‌ترین استفاده را ببریم. در خیلی جاها، سدهای اضافه تاسیس کرده‌ایم ولی در جاهایی نیز پتانسیل برای احداث سدهای کوچک و در حد روستا وجود دارد.
بحث تغذیه مصنوعی آب نیز، مطرح است. تغذیه مصنوعی به این صورت است که آب ناشی از بارندگی و سیلاب را به داخل زمین تزریق کنیم. مثل یک سد زیرزمینی در آنجا می‌ماند و در زمان مورد نیاز استفاده می‌کنیم. بحث کاهش مصرف آب هم اهمیت دارد. با این راهکارها باید بحران آب را حل کنیم.
من مدعی نیستم که با استفاده از این پتانسیل‌ها می‌شود مشکل سیستان و بلوچستان را حل کنیم ولی این که امید واهی بدهیم و بگوییم در اینجا آب ژرف وجود دارد و بقیه طرح‌ها را کنار بگذاریم، کار درستی نیست.
