خبرگزاری بلومبرگ در گزارشی مفصل به درگیری قفقاز پرداخته و اینکه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان بار‌ها به خاطر منطقه ناگورنو قره‌باغ با هم جنگیده‌اند.
دیدارنیوز ـ سرویس بین‌الملل: این مطلب را با ترجمه اختصاصی دیدار بخوانید با این توضیح که لزوما مطالب درج شده در این مقاله مورد تایید دیدار نیست و تنها جهت اطلاع خوانندگان منتشر شده است.
منبع: بلومبرگ
نویسندگان: مارک چمپین و تونی هالپین
مترجم: حمید رضا بابایی
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان بار‌ها به خاطر منطقه ناگورنو قره‌باغ با هم جنگیده‌اند. در جنگ کوتاه سال ۲۰۲۰، نیرو‌های آذربایجانی با حمایت ترکیه، کنترل هفت منطقه اطراف قره‌باغ را در اختیار گرفتند. این مناطق از اوایل دهه ۱۹۹۰ در اشغال ارمنستان بود. نیرو‌های آذری همچنین بخشی از خودِ قره‌باغ را آزاد کردند. ساکنان قره‌باغ عمدتا ارمنی هستند، اما جامعه بین‌الملل این منطقه را به عنوان بخشی از خاک جمهوری آذربایجان به رسمیت می‌شناسد.
در آن سال با میانجیگری ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه، میان نیرو‌های متخاصم آتش‌بس برقرار و جنگ متوقف شد، با این حال جمهوری انرژی‌خیزِ آذربایجان و همسایه‌اش ارمنستان که محصور در خشکی است، هنوز به توافق نهایی صلح دست نیافته‌اند. اواخر سال قبل و اوایل امسال نیز درگیری‌های مختصر، اما مرگ‌بار مرزی در منطقه رخ داد. آذربایجان در ۱۹ سپتامبر امسال (۲۸ شهریور) به منظور کنترل کامل قره‌باغ، عملیات نظامی خود را آغاز کرد، ولی با وساطت صلح‌بانان روسی، یک روز بعد تحرکات نظامی باکو متوقف شد.
توافق آتش در سال ۲۰۲۰، به صلح‌بانان روسی اجازه داد در جاده‌ای به نام راهگذر لاچین، گشت‌زنی کنند. ساکنان منطقه از طریق این جاده می‌توانند بین قره‌باغ و ارمنستان تردد کنند. اما در دسامبر ۲۰۲۲ تردد در راهگذر لاچین متوقف شد تا ارامنه ساکن قره‌باغ با کمبود مواد غذایی و دیگر اقلام حیاتی دست به گریبان شوند. مقامات منطقه می‌گویند ۱۲۰ هزار ارمنی در قره‌باغ زندگی می‌کنند.
آذربایجان هرگونه اقدامی را برای محاصره قره‌باغ تکذیب کرده است، با این حال تا اوایل سپتامبر بیش از ۳۰ دستگاه حامل اقلام حیاتی از ارمنستان، در مرز گرفتار شده بودند. حتی برخی از آن‌ها تقریبا هفت هفته امکان تردد نداشتند. صلح‌بانان روسی بر اساس توافق آتش‌بس، کنترل این راهگذر را در اختیار دارند، اما در این مساله دخالتی نکرده‌اند. ارمنستان برای رفع این بن‌بست، از آمریکا، اروپا و ایران درخواست کمک کرد. وزارت خارجه آمریکا خواستار گفتگو شد. در ۱۸ سپتامبر (۲۷ شهریور) کمیته بین‌المللی صلیب سرخ توزیع دارو و مواد غذایی را در منطقه آغاز کرد. یک روز بعد، آذربایجان تحرکات نظامی خود را آغاز کرد، اقدامی که وزارت دفاع جمهوری آذربایجان آن را "عملیات ضد تروریستی" با هدف درهم کوبیدن مواضع نظامی ارمنستان در منطقه‌ی مورد مناقشه و "بازگرداندن نظم و قانون" نامید.
امروز ارمنستان و آذربایجان در منطقه‌ای واقع شده‌اند که قرن‌ها مرز‌های متغیر داشت. هر دو کشور از اقدامات تجزیه طلبانه و خشونت‌بار امپراتوری‌های روسیه، عثمانی و پارس، آسیب دیده‌اند. به دنبال سقوط این امپراتوری‌ها در واپسین روز‌های جنگ جهانی اول، اقوام ارمنی و آذری جنگ با یکدیگر را آغاز کردند و درصدد تشکیل کشور‌های مستقل برآمدند. در این میان، روسیه از ارمنستان حمایت می‌کرد در حالی که ترکیه‌ی عثمانی، آذربایجان را زیر چتر حمایتی خود قرار داده بود، به عبارت دیگر شروع جنگ‌های نیابتی در منطقه. ناگورنو قره‌باغ از همان ابتدا مرکز تنش بود، زیرا این منطقه کوهستانی محل زندگی ترکیبی از اقوام آذری و ارمنی بود، و هر دو ملت آن را کانون هویت‌های ملی و تاریخی خود می‌پنداشتند.
در سال ۱۹۲۱ که اتحاد جماهیر شوروی کنترل این دو کشور نوپا را در اختیار گرفت، رهبر شوروی ژوزف استالین بذر اختلافات کنونی را پاشید. وی ناگورنو قره‌باغ را به آذربایجان واگذار کرد، اما در سال ۱۹۲۳ به آن خودمختاری اعطا و عملا آن منطقه را جدا کرد. مرز‌های قره‌باغ نیز به گونه‌ای تعریف شده بود که بیش از ۹۰ درصد از جمعیت آن را ارامنه تشکیل می‌دادند.
در سال ۱۹۸۸ که مشخص شده بود امپراتوری شوروی احتمالا روز‌های آخر خود را سپری می‌کند، نخستین مورد از خشونت‌های مرتبط با جنگ کنونی قره‌باغ آغاز شد. دو جمهوری شوروی به تدریج تلاش برای استقلال را آغاز کردند، تا به این ترتیب آن‌چه که اساسا مرز‌های حاکمیت داخلی نامیده می‌شد، مفهوم دیگری پیدا کند. مجلس ملی ناگورنو قره‌باغ رای به پایان خودمختاری آن داد و منطقه را به ارمنستان واگذار کرد. قتل‌عام آذری‌ها در ارمنستان و کشتار ارامنه ساکن آذربایجان شروع شد. در مجموع ۳۰ هزار نفر در جنگی که اوایل دهه ۱۹۹۰ رخ داد، کشته شدند. جنگ ۴۴ روزه سال ۲۰۲۰ بیش از ۶ هزار کشته برجا گذاشت و در خشونت‌های سپتامبر ۲۰۲۲ هم ده‌ها نفر کشته شدند.
جامعه ارامنه و آذری‌های قره‌باغ تا سال ۱۹۸۸ به صورت مسالمت‌آمیز با هم زندگی کرده و از یکپارچگی نسبتا خوبی برخوردار بودند. با این حال تاریخ ارمنستان مسئول توطئه‌پردازی خاصی بوده است تا احساس ملی‌گرایی در منطقه ایجاد شود، حسی که هر لحظه احتمال شعله‌ور شدن داشت. نسل کُشی سال ۱۹۱۵ که در آن امپراتوری عثمانی مسئول قتل عام ۱.۵ میلیون ارمنی قلمداد شده، زخم‌هایی عمیق برجا گذاشته است. گفته می‌شود این حادثه هنگام اخراج ارامنه از منطقه آناتولی ترکیه رخ داد. (ترکیه هرگونه نسل کشی ارامنه را به شدت تکذیب می‌کند) پس از فروپاشی شوروی، ترس از ترکیه سبب شد ارمنستان به صورت عجیب و غریب از منظر حمایت‌های نظامی، خود را وابسته به روسیه بداند. بسیاری از ارامنه، آذری‌ها را همان ترک‌های قبل تلقی میکردند که می‌توانستند مثل دوران عثمانی، تهدیدی علیه ارامنه باشند.
در حقیقیت، این‌ها یکی نیستند. آذری‌ها، ترک زبانند، اما عمدتا مسلمان شیعه هستند، در حالی که ترک‌ها عموما اهل سنت محسوب می‌شوند.
ترکیه مدت‌های طولانی مرز‌های خود را با ارمنستان بسته بود و با آن ارتباط دیپلماتیک نداشت، بخشی به دلیل مناقشه قره‌باغ و بخشی دیگر به خاطر تنش‌های گسترده‌ترِ ناشی از نسل‌کشی ۱۹۱۵.
از جنگ ۲۰۲۰ قره‌باغ به بعد، ترکیه و ارمنستان تلاش کرده‌اند مرز‌های خود را بازگشایی و روابطشان را عادی کنند. در فوریه گذشته، کامیون‌های ارمنی برای اولین بار از سال ۱۹۹۳ از مرز‌ها عبور کردند و وارد ترکیه شدند تا کمک‌های امداد را در اختیار زلزله زدگان ترک قرار دهند. اما سه ماه بعد، ترکیه در اعتراض به نصب بنای یادبود نسل کشی در ایروان – پایتخت ارمنستان - حریم هوایی خود را به روی هواپیما‌های ارمنستان بست.
این در حالی است که آذربایجان از طریق خط لوله، نفت خام و گاز طبیعی در اختیار ترکیه قرار می‌دهد. ۱۶ کیلومتر از این خط لوله، داخل مناطق مرزی آذربایجان-ارمنستان قرار دارد و ۴۸ کیلومتر آن، از مرز منطقه مورد مناقشه عبور می‌کند. در نتیجه، ترکیه در مناقشه قره‌باغ، از مدت‌ها قبل حامی آذربایجان بوده است. این حمایت تا چندی پیش در قالب کلام بود، اما حمایت‌های نظامی ترکیه از آذربایجان شامل جنگنده‌های اف-۱۶ و پهپاد، در جنگ ۲۰۲۰ سرنوشت ساز از آب درآمد.
یک سال بعد، ترکیه و آذربایجان پیمان دفاعی امضا کردند و از آن زمان تاکنون مانور‌های مشترک نظامی برگزار کرده‌اند. این تحولات در شرایطی رخ داده است که اردوغان رئیس جمهور ترکیه در بسیاری از حوزه‌های سابق عثمانی به شدت منافع ترکیه را دنبال می‌کرد. مثلا در سوریه و لیبی، علیه روسیه اقدام کرده است؛ و همچنین در شرق مدیترانه، علیه منافع قبرس، یونان و اسرائیل وارد عمل شده است. گرچه ترکیه از امضا کنندگان توافق آتش‌بس قره‌باغ نبود، اما جنگ ۲۰۲۰ در این منطقه پیروزی استراتژیک برای رجب طیب اردوغان محسوب می‌شد، رهبری که قادر بود در حیاط خلوت روسیه در منطقه قفقاز، برای مسکو شاخ و شانه بکشد.
این توافق، کنترل اکثر مناطقی را که آذربایجان در دهه ۱۹۹۰ از دست داده بود، به آن بازگرداند، اما در خصوص وضعیت نهایی منطقه مورد مناقشه، هیچ اشاره‌ای نداشته است. روسیه که در ارمنستان یک پایگاه نظامی دارد، حدود ۲ هزار نیروی صلح‌بان به ناگورنو قره‌باغ اعزام کرد. ارمنستان عملا حاکمیت آذربایجان را بر این منطقه پذیرفته است گرچه در خصوص امنیت خود، به دنبال ضمانت‌های بین‌المللی است. این توافق همچنین قرار است تردد مردمی و وسایل نقلیه را در مناطق جنوبی ارمنستان، میان آذربایجان و منطقه نخجوان – در مرز ارمنستان، ایران و ترکیه- میسر کند. این مساله، بخشی از توافق گسترده‌تر میان ارمنستان و آذربایجان محسوب می‌شود که هدف آن بازگشایی تمام مسیر‌های حمل و نقل بین دو کشور است. البته هیچ پیشرفتی درباره آن حاصل نشده و با وجود تلاش‌های بین‌المللی برای افزایش مذاکرات، هیچ خبری از توافق کامل صلح نیست.
روسیه به عنوان ابرقدرت هسته‌ای نزدیک، و اربابِ سابق، در هر دو کشور ابزار اِعمال نفوذ دارد. مسکو با ارمنستان توافقی امضا کرده است که البته شامل ناگورنو قره‌باغ نیست. ارمنستان اکنون بیش از هر زمان دیگر به حداکثر تضمین‌هایی نیاز دارد که پایگاه نظامی روسیه ارائه می‌کند. در شرایطی که روسیه به شدت درگیر جنگ اوکراین شده است، ارمنستان احساس آسیب‌پذیری می‌کند. ارمنستان امسال در تمرین‌های نظامی سازمان پیمان امنیت جمعی، که تحت سیطره روسیه است، شرکت نکرد. دلیل این مساله، عصبانیت ایروان از مسکو بود که در مناقشه ارمنستان با آذربایجان، از آن حمایت نکرد. ارمنستان همچنین در ماه اسپتامبر با آمریکا تمرینات مشترک نظامی برگزار کرد، مساله‌ای که سبب شد مسکو در اعتراض، سفیر ارمنستان را احضار کند. از سال ۱۹۹۴ تاکنون، ثروت‌های نفت و گاز آذربایجان به آن اجازه داده است هزینه‌های نظامی خود را به شدت افزایش دهد. بیشترین بخش این هزینه‌ها، صرف خرید تسلیحات از روسیه شده است که هر دو کشور – ارمنستان و جمهوری آذبایجان - را مسلح می‌کند.
آمریکا پیشتر به شدت در منطقه اِعمال نفوذ می‌کرد، زیرا پذیرای تعداد زیادی از مهاجران ثروتمند ارمنی است که از منظر سیاسی هم به شدت فعالند. از طرفی حامی اولیه مسیر‌های انتقال نفت و گاز آذربایجان هم بوده است که خطوط انرژی روسیه را دور زده، رقیب آن محسوب می‌شود. در شرایطی که منافع آمریکا در منطقه در سال‌های اخیر کاهش یافته است، وزارت خارجه آمریکا از جنگ ۲۰۲۰ تاکنون، در گفتگو‌های صلح میان ارمنستان و آذربایجان میانجیگری کرده و بار‌ها خواستار پایان خصومت‌ها و بازگشایی راهگذر لاچین شده است.
امانوئل مکرون رئیس جمهور فرانسه نیز با ارمنستان ابراز هم‌دردی کرده و ظاهرا نفوذش در آذربایجان محدود است. اتحادیه اروپا در اواسط سال ۲۰۲۲ توافقی با آذربایجان امضا کرد که بر اساس آن واردات گاز طبیعی از این جمهوری دو برابر خواهد شد. این توافق در حالی امضا شد که به دنبال تهاجم روسیه به اوکراین، اتحادیه اروپا تلاش می‌کند به چنبره پوتین بر صادرات گازی پایان دهد.
